Ysbytai Cymru

Tydw i ddim yn un am fynd i ‘sbyty i weld neb achos does gen i fawr ddim i ddweud wrth neb yn ‘sbyty blaw am ofyn sut maen nhw (sef ‘sâl’) a dweud bod y tywydd yn afiach a bod telifishyn yn wael ar y funud.  Ond mae’n rhaid pan fo Grandad i mewn achos dyna sy’n rhaid, ond o leiaf does neb arall yn licio mynd i ‘sbyty ychwaith a phan fydd pobol yn mynd i ‘sbyty i weld rhywun debyg y bydd ‘na rywun arall yno hefyd a beth sy’n digwydd ydi y byddan nhw’n siarad ymysg ei gilydd gan eu bod heb weld ei gilydd ers talwm ac yna’n anwybyddu’r claf druan, felly ni chaiff hwnnw fawr o gwmni gan neb beth bynnag er gwaethaf yr ymweliad.

Felly roedd yno dair chwaer yno ‘di galw heibio ‘run pryd i weld gŵr Nain. Un arw ydi Nain erioed sy’n mynnu bod Grandad yn rhoi sws iddi pan ddaw yno, er nad ydi o isio mewn difri, ac yna’n ista yno’n pwdu am ei fod o’n sâl a ddim yn cynnig unrhyw gysur eithr syllu’n flin ar y dyn drws nesa’ sy’n tagu bobmathia. Ta waeth roedd Anti Betty ‘di dod ag Anti Nel i mewn. Doedd Grandad ddim yn or-hapus fod Anti Nel yn dod draw achos mae Anti Nel yn gweiddi achos mae hi flwyddyn yn hŷn nag yntau a ddim yn clywed dim, sy’n ei gwneud yn hawdd iawn i bawb o’i hamgylch ddweud “mae hon yn drysu eto”. Hi ydi’r hynaf o ferched tylwyth Pros Kairon Llansadwrn ac maen nhw i gyd ar y cyfan yn hen ferched blin, a Nain y fwyaf blin o’u plith. Mae gan Nel gath ac mae hi’n mynd â hi rownd Bangor am dro ar dennyn.

Anti Betty, yr ieuengaf o’r tylwyth, ddaeth â hi yno, ac mae Anti Betty yn wahanol i’r lleill o enethod y fferm achos dydi Anti Betty ddim yn flin nac yn gas ond bob amser yn chwerthin. Felly mi fûm innau a Betty yn chwerthin yn hapus braf yn yr ysbyty â’n gilydd a hithau’n ailadrodd y stori pan syrthiais i off y beic ym Methel. Bydd yn hoffi’r stori hon er mai brawddeg yn unig ydi hi.

Ta waeth pan mae Nel a Nain yn dechrau siarad maen nhw’n mwydro a ‘sneb yn dallt dim am beth maen nhw’n siarad. Mi oedd Nain yn dweud wrth Betty bod ‘na bobl ym Mhatagonia sy’n gwybod pwy ydw i, yr Hogyn o Rachub, a bod ‘na hysbyseb amdana i wedi bod mewn caffi ym Mangor (a wir i chi, dyma ddywedodd Nain, toes ‘na ddim clwydda ar y blog hwn byth) a doeddwn i ddim yn dallt, a doedd Betty fawr callach, ond mi dorrodd Nel ar draws i sôn am dwthpics oedd hi wedi’u prynu felly ddysgais i ddim yr hyn a geisiodd Nain ei gyfleu. Ond mae’n hysbys yn ein teulu ni bod Nel yn defnyddio twthpics. Mae gen innau dwthpics yn tŷ ‘cw yng Nghaerdydd ond tydw i ddim yn defnyddio fawr ddim arnyn nhw, felly tydw i ac Anti Nel ddim ‘run peth o ran hynny.

Doedd hi fawr o syndod bod Grandad bron â chysgu felly roedd yn rhaid ei adael a mynd i gaffi ‘Sbyty Gwynedd. Brynodd Betty goffi i bawb. Ges innau gappuchino. Cafodd Nel bot o de, ond fedr Nel ddim gweld yn dda ac roedd hanner y te yn y soser ganddi ac roedd Nain yn gwneud y stumiau rhyfeddaf arni. ‘Sneb yn gwneud stumiau cas yn well na Nain pan fydd isio.

Mi ddywedodd Betty wrth Nel yn sdrêt fod angen carped newydd arni’n lownj ‘cw, ac roedd Nel i weld yn cîn ond am bod hi’n methu â chlywed yn dda roedd yn rhaid i Nain weiddi arni yr hyn ddywedodd Betty dros y caffi “Mae gin Betty bishyn o garped i chdi, tisho fo neu ddim?” meddai. “Wel dwi’m yn gwybod,” gwaeddodd Nel yn ei hôl. Mi ddywedodd Betty am y pishyn carped a’i fod yn neis ac y deuai rywfaint draw i Nel weld. Mae Nel ‘di prynu soffa ddrud newydd felly bydd yn rhaid iddi symud mymryn ar y dodrefn yn lownj beth bynnag, “ac mi gei di’r carped bryd hynny,” meddai Nain, “mi gei di gadw cadair i chdi wylio telifishyn yno tra eu bod nhw’n neud y peth a symud dodrafn arall i gyd am ddiwrnod”. “Nadw, dwi’m yn neud hynna yn f’oed i,” meddai Nel wrthi’n benderfynol. Gollais i rywfaint ar y sgwrs ar ôl hynny, gan droi’r siwgr i mewn i’m cappuchino yn araf, araf.

“Wn i ddim pam fod hi ‘di prynu soffa mor ddrud yn ei hoed hi beth bynnag,” dywedodd Nain wrthyf ar ôl inni ffarwelio â nhw.

Roedd Nain mewn tymer digon gwael achos dim ond Gaviscon roddodd y doctor iddi yn gynharach y diwrnod hwnnw at ei chest hi. Nid hi yn unig sy’n y wôrs, fel y dywedan nhw, achos mae gan y chwaer wddw giami hefyd. Ddywedais hi wrthi, wrth fynd â Nain adra, y gwnâi bach o glorofform fyd o les iddi. Corsadol, fe’m cywirodd, nid clorofform. Ond tydw i ddim yn athronydd nac ydw?

Bu’n ddiwrnod hir ac ro’n i’n edrych ymlaen i fynd adra ond mae Nain yn blydi niwsans ar ei gorau ac fe’m gorchmynnwyd ganddi i fynd i Spar Llandegfan i nôl tri thomato a Daily Post. “Tydw i ddim isio bod yn niwsans,” meddai ond mi ydw i’n nabod Nain a does gan Nain uffar o ddim ots am fod yn boen yn din i neb.

Ond dyna ydio de, fel y dywed pobl ddim sy ddim yn rhy siŵr at beth y maen nhw’n ei gyfeirio.

Hen, hen graith

Mae ‘na rai creithiau yn ddyfnach na’i gilydd, a phrin bod llawer o ardaloedd lle mae’r hen greithiau’n aros yn y cof gyhyd â Dyffryn Ogwen. Eleni mae’n 110 o flynyddoedd ers diwedd y Streic Fawr. Does neb byw a gofia hi erbyn hyn, ond os gwn un peth am bobl fy Nyffryn i y peth hwnnw ydi eu bod nhw’n frogarwyr ffyrnig. Mae gan How Gets falchder enfawr yn eu hardal a’u treftadaeth, a hyd heddiw, hyd yn oed ymhlith fy nghenhedlaeth i, a phobl iau na fi (dwi’n mynd yn hen yn slo bach), mae’n hanfodol poeri ar ôl ynganu ‘Pennant’ neu ‘Arglwydd Penrhyn’.

Crëwyd craith ddofn, chwerw yn Nyffryn Ogwen ym 1900-3, a chanrif yn ddiweddarach, am ba reswm bynnag, mae’n dal ym meddyliau pobl y Dyffryn. Mae o fel petai pawb yn cofio’r Streic Fawr yn bersonol. Tydw i ddim yn gallu meddwl am lawer o ardaloedd sydd wedi dal eu gafael ar rywbeth penodol iddyn nhw o’r gorffennol pell mewn ffordd debyg. Bosib mai parhad y chwarel a’i thanio beunydd a’i phresenoldeb cyson sy’n cadw’r hen deimladau’n fyw. Wn i ddim.

Ond fel y dywedais, mae ‘na flas cas yn y geg o hyd pan sonnir am Arglwydd Penrhyn, ac yn benodol George Sholto Douglas Pennant, y ‘brenin y fro yn ei blas’ a oruchwyliasai’r Streic Fawr. Dydi’r teulu ddim yn byw yng Nghastell Penrhyn nac yng Nghymru mwyach, ond mae stâd y Penrhyn dal yn dirfeddiannwr helaeth yn yr ardal.

Roedd y cais cynllunio a gyflwynwyd i Gyngor Gwynedd i godi 69 o dai ym Maes Coetmor yn ddiweddar yn un digon hurt beth bynnag. Nid oes angen cynifer o dai ar Ddyffryn Ogwen pan fo eisoes 120 ar werth yn yr ardal – hyd yn oed os oes 20 o’r tai arfaethedig yn rhai fforddiadwy (llai na thraean). Yn gyffredinol yn yr ardaloedd Cymraeg, helpu pobl i allu fforddio tai sydd eisoes ar werth y dylem fod yn ei wneud yn hytrach na chodi tai.

Af i ddim i fanylion gwrthwynebu’r cais, mae nifer o rai da a dilys, ond wrth gwrs un o’r prif resymau ydi’r Gymraeg. Roedd canlyniadau cyfrifiad 2011 ar gyfer Dyffryn Ogwen yn galondid enfawr i mi, heb sôn am fod yn syndod mawr – gwelwyd cynnydd canrannol yn nifer y bobl a fedrai Gymraeg. Un bach iawn, ond tu allan i orbit Caernarfon, Dyffryn Ogwen oedd yr unig le yn y Fro a welodd gynnydd o gwbl.

Roedd hynny’n eithaf rhyfeddol. Mae’r Dyffryn o hyd yn un o gadarnleoedd yr iaith, hyd yn oed os ydi’r iaith ar lawr gwlad dan bwysau erchyll yno, ond nid y cynnydd ynddo’i hun oedd yn rhywbeth i’w groesawu. Dywed llawer am y Fro gyfoes fod Dyffryn Ogwen erbyn hyn ar ei ffin ddwyreiniol, i’r gogledd a’r dwyrain ohono mae Bangor a Llanfairfechan, sef dwy ardal Saesneg eu hiaith. Dyffryn Ogwen ydi’r ffin. Ydi, mae’r ffin wedi cyrraedd cadarnleoedd cryfaf y Gymraeg. Y peth gobeithiol a welwyd oedd y gall y Gymraeg sefydlogi hyd yn oed ar y ffin ieithyddol. Dydyn ni ddim yn gwneud popeth yn iawn yn Nyffryn Ogwen, ond mae ‘na rywbeth gwydn yno sydd yn, wel, iawn.

Beth fyddai ddim yn iawn fyddai cymeradwyo cais cynllunio o’r fath. Byddai’n ergyd drom i’r Gymraeg ym Methesda. Ni ddeuai’r rhan fwyaf o’r trigolion newydd o’r cylch, ac mae’n deg iawn rhesymegu mai Saesneg fyddai iaith llawer ohonynt. Efallai nad mwyafrif, hyd yn oed, ond byddai llenwi 30-40 o dai newydd gyda phobl ddi-Gymraeg yn y Dyffryn yn ddigon i lusgo’r iaith ar ei lawr.

Beth a wnelo hynny â theulu Pennant felly, meddech chwi? Ddyweda i wrthych. Er eu bod bellach yn byw yn Swydd Amwythig, teulu Pennant sydd bia’r tir ac sydd eisiau codi tai yno – dros 70% ohonynt ddim yn rhai fforddiadwy. Oni fu chwalu Ogwen unwaith yn ddigon i’r teulu, maent eto’n ceisio gwneud hynny ganrif wedi’r chwalfa fawr. Does ryfedd bod o hyd gasineb dwfn atynt yn y dyffryn.

Rhaid pwysleisio nad ydi’r cais eto wedi’i dderbyn. Alla i ond â gobeithio na chaiff ei dderbyn; a dweud y gwir oni fo gweinyddiaeth Gwynedd am fradychu pobl Dyffryn Ogwen yn llwyr alla i ddim gweld y cais yn cael ei gymeradwyo o gwbl. Ond mae o dal yn fy mhoeni i, ac nifer o bobl eraill yn y Dyffryn, o bob oed ac o bob math.

Os ydych chi’n byw yn Nyffryn Ogwen neu â Dyffryn Ogwen yn agos at eich calon, gallwch gyflwyno sylwadau ar y cais yma.

Arferai W.J. Parry fyw yng Nghoetmor – un o arwyr byd chwarela’r gogledd. Disgrifiodd yntau yn ei hunangofiant ddod i gysylltiad â George Sholto:

Yn y fan, clywn Colonel Pennant yn galw arnaf,- "Parry, come back. Call the men back...Tell them that he is my son and heir, George." Wedi cyfieithu hyn iddynt, ychwanegodd,-"Tell them to beware not to offend George, for if they do he will never forgive, he can never forgive." Wedi i mi gyfieithu hyn drachefn i'r dynion, troes Colonel Pennant at y mab, yr hwn oedd yn edrych allan drwy y ffenestr, a'i gefn atom, a dywedod,- "It is so George, is it not?. Edrychodd ytau dros ei ysgwydd, heb droi ac atebodd, "Let them try, and they will see

 
Tydi rhai pethau byth yn newid, nac ydyn?

Blynyddoedd nesaf UKIP

Felly beth wnewch chi o UKIP ddydd Iau? Y gwir ydi, licio fo neu ddim, wnaeth UKIP yn well na’r disgwyl – a dweud y gwir, mi gafodd y blaid etholiad da iawn. Dyna ddiwedd y gân, waeth inni heb â meddwl fel arall. Dwi’n rhyw dybio petaem ni wedi cael etholiad ym mhob un o awdurdodau lleol Cymru, y buasai UKIP wedi gwneud yn dda yn y rheini hefyd a chael canran barchus o’r bleidlais. Llai nag yn Lloegr, ond parchus – a hynny er gwaethaf ei pherfformiad sâl ar Ynys Môn.

Ond pwy ddylai mewn difrif boeni am dwf y blaid?

Alla i ddim ategu fawr fwy at yr hyn sydd wedi’i ddweud a’i ysgrifennu eisoes. Wrth gwrs, y Ceidwadwyr fyddai’r collwyr mwyaf. Byddai UKIP yn eu hatal nhw rhag ennill seddi ac yn peri iddynt golli nifer o rai eraill. Yn wir, fe allai’r Ceidwadwyr gael cweir a hanner oherwydd llwyddiant UKIP ... byddai tua 10% ledled Prydain i’r blaid yn farwol i obeithion y Ceidwadwyr o ddal eu gafael ar rym yn San Steffan.

Wrth gwrs, oherwydd natur y system bleidleisio, mae’n annhebygol ar hyn o bryd y gwelwn ASau UKIP o gwbl ... efallai y gall Nigel Farage ennill sedd os dewisa’r un gywir i’w chystadlu ond hyd yn oed petai’r blaid yn sicrhau’r un lefel o gefnogaeth a gafodd ddydd Iau mewn etholiad cyffredinol, prin y byddai’n ildio mwy na llond llaw o seddi iddi.

Ond daeth un peth hefyd i’r amlwg ddydd Iau, ond rhywbeth nad yw wedi cael dyledus sylw. Ni ddaeth holl bleidleisiau UKIP o du Ceidwadwyr. Yn wir, does dim amheuaeth bod perfformiad UKIP wedi atal Llafur rhag ennill degau o seddi ledled y wlad, os nad mwy. Pam hynny, meddech chi, â Llafur ac UKIP mor wahanol i’w gilydd?

Byddai’r etholiadau wedi bod yn ddiddorol eithriadol pe cynhelid etholiadau mewn cadarnleoedd Llafur, ac mi dybiaf y buasem wedi gweld twf i UKIP yn yr ardaloedd hynny hefyd. Nid i’r un graddau, ond mi fyddai twf a haeddai sylw.

Mi egluraf pam. Tan ychydig ddegawdau yn ôl roedd ‘na fath o bleidleisiwr sy’n brin eithriadol bellach – mae ‘nhaid yn un ohonynt ond mae yntau’n ei 80au erbyn hyn ... y Tori dosbarth gweithiol. Llwyddodd y Ceidwadwyr i golli’r bleidlais hon tua’r 70au ac yn sicr yn yr 80au, a phrin y bodolai o gwbl erbyn y 90au. I bob pwrpas natur y bleidlais hon ydi pobl dosbarth gweithiol sy’n tueddu at bolisïau asgell dde ar nifer o faterion ... efallai bod mwy ‘traddodiadol’ yn ddisgrifiad gwell nag ‘asgell dde’. Yn sicr o blith y garfan hon y denodd BNP bleidleisiau ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae UKIP yn gwneud hynny rŵan.

Er, mi fyddwn i’n pwysleisio, yn wahanol i rai pobl swnllyd, tydw i ddim yn meddwl bod UKIP yn ‘BNP parchus’ o gwbl – tydi UKIP, er gwaetha’r ffaith ei bod yn blaid boncyrs i raddau helaeth, ddim yn blaid hiliol fel yw’r BNP, a tydi gwrthwynebu mewnfudo ar raddfa fawr ddim yn hiliol chwaith. Dylai rhai cenedlaetholwyr Cymreig sy’n cwyno am lefel y mewnfudo i’r Fro Gymraeg gofio hynny. Un o broblemau cenedlaetholwyr yng Nghymru ydi NAD ydyn nhw’n cwyno am y peth.

Ta waeth, erbyn heddiw mae’r Tori dosbarth gweithiol yn beth prin ar y diawl mewn termau etholiadol OND mae ‘na ddigonedd o bobl dosbarth gweithiol sydd i’r dde o bleidiau fel Plaid Cymru neu Lafur, yn benodol efallai ar faterion cymdeithasol yn fwy nag ar faterion economaidd. A rhywsut, mae rhywun yn amgyffred fod UKIP yn gartref digon naturiol i’r bobl hyn – dyma, gyda llaw, etholwyr sydd y dyddiau hyn naill ai’n pleidleisio i Lafur o arfer, neu’n rhai o’r miliynau o bobl dosbarth gweithiol sydd wedi troi eu cefn ar y broses etholiadol yn gyfan gwbl. Pobl ydyn nhw a fyddai’n uniaethu â phlaid Geidwadol 40 mlynedd yn ôl ond nid un heddiw (o ganlyniad i Magi Thatcher yn fwy na dim ... fe lwyddodd hithau i newid y Ceidwadwyr lawn cymaint ag y llwyddodd i newid y sbectrwm gwleidyddol cyfan, a Phrydain fel gwlad).

Tydi o ddim yn gymhariaeth uniongyrchol ; mae UKIP yn ffactor digon rhyfedd yng ngwleidyddiaeth Prydain achos dydi hi ddim ar yr un sbectrwm gwleidyddol â’r pleidiau eraill. Mae ei gosod i’r dde o’r Ceidwadwyr yn orsymleiddio enfawr. Os ydych chi eisiau cymharu UKIP â phlaid arall mae’r dewis amlwg y tu hwnt i Fôr yr Iwerydd ar ffurf y blaid Weriniaethol – plaid ‘libertaraidd’ ydi UKIP.

Amser a ddengys a yw Prydain yn barod am blaid o’r fath yn y prif ffrwd. Dwi’n amgyffred ar ôl ennill etholiadau Ewrop yn 2014 – sy’n edrych yn debygol mi dybiaf – y caiff UKIP etholiad siomedig ar y cyfan yn 2015 (h.y. o ran nifer yr ASau a enilla), ac y bydd yn agor y drws i lywodraeth Lafur ar ryw ffurf neu’i gilydd. Wedyn bydd yr hwyl go iawn yn dechrau os bydd y Ceidwadwyr am yddfau ei gilydd a’r dde Brydeinig yn rhanedig fel nas gwelwyd o’r blaen. A hefyd, wrth gwrs, bydd Llafur mewn sefyllfa anodd, yn gorfod delio ag economi a fydd o hyd yn ansefydlog, a hynny gydag arweinydd sydd eisoes wedi profi ei hun braidd yn aneffeithiol.

Bosib bryd hynny y bydd sefyllfa UKIP yn cryfhau, yn sicr os bydd y Ceidwadwyr yn rhanedig, ac na fydd o hyd refferendwm wedi’i gynnal ar fater Ewrop. Ond prin y gallwch gynnal y math hwnnw o fomentwm heb unrhyw ASau o gwbl, a ffrwtian hyd diffodd o bosibl yw ffawd y blaid – er tydw i’m yn dweud hynny â sicrwydd.

Ond yr her i UKIP ydi nid gwasgu ar y bleidlais Geidwadol draddodiadol, eithr hudo’r Torïaid dosbarth gweithiol ‘traddodiadol’, sydd fel y dywedais, erbyn hyn yn Llafurwyr neu’n apathetig.

Anodd yw dychmygu y bydd y blaid yn llwyddo i wneud hynny’n ddigonol i fod yn rym ar lefel San Steffan. Os oes mae hi, gallai geiriau Farage fod etholiadau ddydd Iau yn ‘game changer’ fod wedi taro’r hoelen ar ei phen.