Blydi safonau iaith eto

Dwi wastad wedi mynnu nad ydi Twitter yn lle da i’r rhan fwyaf o bethau, ac yn sicr mae’n anodd iawn, iawn cynnal dadl o unrhyw sylwedd arno. Hanes dau gyfrif gwahanol ydi’r blogiad hwn; ni cheisiaf, gobeithio, fod yn ddiangen o feirniadol ond efallai dod â phersbectif dwyochrog i ddadl dragwyddol safonau iaith.

Mae safonau iaith wedi bod yn bwnc a drafodwyd droeon ar y blog hwn. O drafod Dyfodol yr Iaith yn achwyn yn ddiangen ar Radio Cymru, fy marn ar pam fod angen symleiddio gramadeg y Gymraeg,  ac, wrth gwrs, snobyddiaeth ieithyddol honedig yma ac yma – a hyd yn oed ymgais Robyn Lewis i wneud yr hyn y mae bob hen berson yn ei wneud a bod yn niwsans bwriadol, a hynny dan fwgwd gwneud safiad dros yr iaith.

Ond ta waeth, dau gyfrif gwahanol sydd dan sylw. Y cyntaf ydi’r Beiro Coch a’r llall ydi Gad Lonydd. A dwi’n drist am y peth. Y mae’r cyntaf yn tynnu sylw at iaith wallus gan sefydliadau a ffigurau cyhoeddus, a’r llall yn tynnu sylw at obsesiwn rhai â chywirdeb iaith. Yr ateb bras i’r holl lol ydi bod y ddau yn iawn a’r ddau yn rong. Ymhelaetha i’n fras.

A dweud y gwir, fel cyfieithydd i sefydliad cyhoeddus, mae gen i gryn gydymdeimlad efo Beiro Coch (er y mynna i hyd fy medd fod ‘beiro’ yn air benywaidd). Mi ddylai sefydliadau yn sicr bod yn defnyddio Cymraeg mwy ffurfiol, er mae pethau’n fwy cymhleth wrth drafod pethau fel y BBC, sy’n gorfod drwy ryw fodd ddod o hyd i dir canol – mae hynny’n anos nag y byddech chi’n ei feddwl. Dydi hyd yn oed pobl â Chymraeg perffaith (ac, oes, mae ffasiwn beth ar lefel ramadegol â ‘Chymraeg perffaith’) ddim yn aml yn gallu gwneud hyn. Gall gorffurfioli yn aml wneud i bobl droi cefn ar ddarllen rhywbeth yn Gymraeg a throi at y Saesneg.  Petaem ni’n dilyn y trywydd hwnnw byddai’r iaith yn dirwyo hyd yn oed yn gynt.

Y tric i hyn ydi, yn syml, rhywbeth dwi’n ceisio cadw’n driw ato wrth fy ngwaith bob dydd: dydi Cymraeg anffurfiol ddim yn Gymraeg ansafonol. Efallai bod digon o bobl yn gwybod beth ydi ‘darparu’ neu ‘gwirio’ ond dydi lot ddim – ac hyd yn oed ymhlith y rhai sy’n gwybod gall defnyddio geiriau felly wneud i bobl droi i’r fersiwn Saesneg beth bynnag. Ydi, mae’n anodd dod o hyd i’r C-spot o Gymraeg sy’n gywir ond hefyd yn ddarllenadwy. Ond mae modd gwneud, ac mae’n well na bratiaith ac yn well nag iaith lenyddol.

Rhaid bod yn ofalus efo cywirdeb felly. Llawer iawn gwell ydi inni ostwng ein safonau na throi pobl oddi wrth yr iaith; dwi’n hollol grediniol o hyn. A dweud y gwir, dwi’n bersonol o’r farn fod yn rhaid inni ostwng y safonau hynny er mwyn sicrhau parhad, neu o leiaf ffyniant, y Gymraeg. A dwi’n meddwl bod honno’n ddadl sy’n rhaid i ni ei chael ar unwaith – er bod neb yn gwrando arna i yn hyn o beth. Ond dydi pigo ar bob gwall – er gwaethaf y ffaith y dylem ni ddisgwyl Cymraeg graenus gan bethau fel sefydliadau cyhoeddus – ddim bob tro’n helpu. Ta waeth, dydi mân wall ddim yn peri cymaint o bryder i mi â chyfrif twitter Iaith Fyw y Llywodraeth yn mynnu galw ‘ti’ arna i. Pawb â’i bethau.

Felly dwi’n meddwl fy mod i wedi sefydlu nad ydi gweiddi’n groch dros gywirdeb bob tro’n beth da. Hyd yn oed gyda sefydliadau, rhaid cofio mai person sy’n ysgrifennu, a gall beirniadu, os gwneir hynny mewn ffordd swta, effeithio ar hyder yr unigolyn hwnnw. Gan bwyll wrth bwyntio at wallau. Ond mae rhywbeth arall, a dwi’n torri fy mol isio dweud hyn, achos mae hyn yn ymwneud ag ochr arall y ddadl – a rhybudd ydi o.

Does yna ddim lot o bobl yn hefru am gywirdeb iaith, a does yna ddim llawer o snobs iaith ychwaith. Fel y dywedais o’r blaen, tydi cwyno am fod rhywbeth yn rong ddim yn dy osod yn y categori hwnnw. Wrth gwrs, mae yna rai pobl – yr un hen rai swnllyd gan mwyaf – sy’n cwyno bob munud am bob dim o ran cywirdeb ieithyddol, ac weithiau’n anghywir felly!

Y peth ydi hyn: ychydig ohonyn nhw sydd. Mae bwydo’r myth eu bod nhw’n bobman yn neud llawn cymaint o niwed â’u cwyno cyson nhw. Yr ‘angen’ i daro’n ôl yn eu herbyn, yr ‘angen’ i wneud brwydr o’r peth; mae’n atgyfnerthu delwedd anwir o’r sefyllfa. Tydi’r bobl hyn prin yn bodoli. Ac mae’r rhai sy’n sefyll yn eu herbyn yn aml yn fwriadol ymfalchïo yn y ffaith nad ydi eu Cymraeg gystal – yn wallus, os mynnwch.

Jyst rhag ofn imi bechu, gadewch i mi ymhelaethu fymryn: does yna ddim cywilydd, o gwbl o gwbl, i feddu ar Gymraeg sy ddim yn berffaith. Does neb yn siarad Cymraeg gloyw glân bob gair, ac ychydig sydd yn ei hysgrifennu felly mewn difrif. Ond mae ymfalchïo yn y peth yn wirion. Os ydi pobl isio gwella’u Cymraeg – grêt – os dydyn nhw ddim – iawn, y peth pwysig ydi eu bod nhw’n ei defnyddio. Yn bendant mae snobs iaith yn atal pobl rhag gwneud hynny, ond wrth greu argraff anwir eu bod nhw ymhobman, y canlyniad ydi bod llai o bobl yn defnyddio’u hiaith rhag ofn cael eu beirniadu gan y byddinoedd honedig ohonynt.

Peidiwch â brwydro yn erbyn safonau jyst achos bod un neu ddau o bobl yn cwyno. Achos, er gwaetha’r ffaith fod yn rhaid inni drafod safonau’r Gymraeg, mae angen safonau ar iaith. Mae’n syml – mae ieithoedd sydd heb eu safoni’n tueddu i farw. Mi ydan ni angen rheolau a gramadeg, a dylai Cymraeg ar ffurflenni a gwefannau ac ati gadw atynt.

 

Oni ddylai Cymraeg cywir fod y norm? Ydi bratiaith wir yn dderbyniol ymhoman?

 

Fi sy’n hefru ymlaen rŵan. Gadewch i mi orffen efo un pwt bach. Mae yna ffordd ganol. Mae Cymraeg anffurfiol yn Gymraeg safonol (o’i gwneud yn iawn de), a dwi’n grediniol mai hwnnw ydi’r trywydd cywir. Gawni er mwyn Duw stopio cecru ymhlith ein gilydd am hyn? Mae’r ymadrodd Saesneg, fiddling while Rome burns, yn dod i’r meddwl. Rhaid i ddau begwn y ddadl hon ddeall nad oes yr un ohonynt yn helpu achos yr iaith, er bod y ddau’n ceisio helpu dwi’n siŵr. 

 

Dewch at eich gilydd yn gytûn.   

Dyfodol yr Iaith a Radio Cymru

Gawni un peth o’r ffordd yn syth. Dwi’m yn foi radio. Fydda i ond yn gwrando yn y car neu weithiau ar fy ffôn wrth lusgo adra o’r gwaith; fel arall, byth. Llawer gwell gen i syllu’n farwaidd ar y bocs drwy’r nos a gwylio fideos o hen bobol yn syrthio ar YouTube.

Ac yn ail, fydd unrhyw un sydd wedi darllen y blog hwn o’r blaen yn gwybod fy mod i’n hollol gefnogol, er yn feirniadol yn aml, o fudiadau cenedlaethol neu ieithyddol Cymru, fel Dyfodol yr Iaith. Ond ‘rargian, mae eu sylwadau ar newidiadau diweddar Radio Cymru yn hurt – a waeth i ni beidio â smalio, maen nhw’n amlwg wedi’u hanelu at un DJ yn benodol, sef Tommo; dydi’r ffaith nad ydi ei enw’n cael ei nodi ddim yn celu hynny. Yn ôl at hynny yn y man.

Fydda i'n dyfynnu o erthygl Golwg360 ar hyn (sydd yma), gan gymryd ei bod yn rhoi darlun cywir o’r hyn a ddywed Dyfodol i’r Iaith. Mi wna i osgoi’r demtasiwn o beidio â chwalu’n rhacs y syniad o gael dwy orsaf gydag un o’r enw Radio Pop, gan geisio f’argyhoeddi fy hun mai enw cymryd y piss ydi hwnnw yn hytrach nag awgrym go iawn!

Dyma’r peth cyntaf sy’n codi fy ngwrychyn:

Byddai’r naill yn targedu’r ifanc a’r dysgwyr gydag arlwy o gerddoriaeth ac iaith lafar gyfoes, tra bo’r llall yn wasanaeth mwy cynhwysfawr ac amrywiol o ran newyddion, drama ac adloniant gyda cherddoriaeth amrywiol Gymraeg yn unig.

Gorsaf radio i dargedu’r “ifanc a dysgwyr”? Fedrwn i ysgrifennu blogiad cyfan am ba mor hurt ydi lwmpio’r ddau grŵp at ei gilydd a hynny heb sôn am yr ensyniad, rywfaint yn sarhaus, fod pethau sy’n apelio i’r “ifanc a dysgwyr” yn hollol wahanol i ... wel, i bwy? Oedolion aeddfed sy’n siarad Cymraeg yn rhugl? Fel dwi ‘di deud o’r blaen, dwi ddim yn licio pobl yn bloeddio snobyddiaeth, ond mae geiriad yr holl frawddeg uchod yn drewi ohoni. A chadw “iaith lafar gyfoes” i’r un orsaf honno?

Wn i ddim a ydi Dyfodol i’r Iaith yn gwybod hyn ond cyfrwng llafar ydi radio yn y lle cyntaf. Wrth gwrs, mae angen amrywio’r iaith ar raglenni gwahanol – fydd rhaglen geisiadau’n wahanol i’r newyddion – ond os dydi Radio Cymru ddim yn adlewyrchu’r math o iaith mae pobl yn ei siarad bob dydd, waeth iddi roi’r ffidil yn y to ddim. Cofio’r mwydryn Jonsi? Swni’m yn bersonol ‘di gwrando ar Jonsi dan fygythiad arteithio, ond y gwir ydi roedd ei iaith lafar, iaith ‘stryd’ os mynnwch chi ddefnyddio term crinjlyd braidd, yn apelio yn fawr iawn at bobl a dyna pam fod ei raglen efallai yr un fwyaf poblogaidd yn hanes diweddar RC. Roedd pobl yn fodlon maddau tiwns cachu a malu cachu i glywed rhywun oedd yn siarad fel y byddan nhw’n ei wneud.

A does dim gwadu mai’r orsaf i’r “ifanc a dysgwyr” fyddai’r fwyaf poblogaidd – achos byddai’r cynnwys yn apelio at y rhan fwyaf o bobl (mae label Dyfodol i orsaf o’r fath yn hynod anffodus ac yn dweud lot, mae arna i ofn, am y sawl a eiriodd hynny, pwy bynnag y bônt). Mae’r ail yn swnio fel fersiwn radio Cymraeg o BBC4. Hynny yw, rhywbeth i leiafrif bach, ond ddim jyst lleiafrif yn yr achos hwn eithr lleiafrif o fewn lleiafrif.

Yn anffodus, nid yw’r newidiadau diweddar wedi llwyddo i wella gwasanaeth Radio Cymru o gwbl, ac mae angen adolygu’r sefyllfa ar frys cyn i’r orsaf Gymraeg golli ei cherddorion ifanc a’i chynulleidfa draddodiadol...

...Gofynnodd i’r BBC: “Gan fod cymaint o anfodlonrwydd gyda’r gwasanaeth presennol,...

Mae’r gair ‘gwella’ yn gallu bod yn un camarweiniol achos ei fod yn awgrymu rhywbeth absoliwt. Tydi newidiadau RC ddim am apelio i bawb, ond y gwir ydi heblaw am ambell swnyn ar Twitter a Golwg wela’ i ddim tystiolaeth fod anfodlonrwydd mawr ar y gwasanaeth presennol. Y ffon fesur fydd nifer y gwrandawyr – fydd yn ddiddorol gweld yr ystadegau hynny pan gânt eu rhyddhau nesaf. Ond hefyd dylai RC geisio apelio y tu hwnt i’r “gynulleidfa draddodiadol”, a’r gwir ydi mae llawer o’r rhaglenni mwy ffurfiol yn rhai sydd yn iawn at ddant y rheini, ond fyddai’n apelio dim at nifer fawr iawn o ddarpar wrandawyr, a nifer o bobl sy wedi troi eu cefnau ar yr orsaf – nid achos safon yr iaith, nac o reidrwydd safon y cynnwys, ond jyst achos bod RC wedi bod braidd yn boring i nifer o bobl dros y blynyddoedd diwethaf.

Ddaw hynny â ni at Tommo, sef dyn sy’n amlwg wedi cael ei ddewis i RC er mwyn ceisio denu gwrandawyr newydd, gyda rhaglen sydd a dweud y gwir â gwedd gwbl wahanol i unrhyw beth fu ar RC o’r blaen. Rŵan, cofio fi’n dweud uchod nad ydw i’n foi radio? Yn sicr nadw, ond wyddoch chi be, fydda i’n rili, rili mwynhau gwrando ar Tommo yn mwydro ac yn gweiddi yn y p’nawn. Mae’n gwneud i mi wenu. Dwi heb wrando ar RC yn fynych ers yn agos i ddegawd. Dwi’n cofio troi at Champion yn lle ‘slawer dydd achos ei fod o’n fwy, wel, hwyl. Ac achos bod Tommo’n siarad yn llafar, a’i fod yntau’n ddigon o hwyl a chynnes, dwi’n fodlon maddau’r iaith “wallus” (gas gennai bobl yn beirniadu iaith lafar pobl eraill) a lot o’r caneuon.

Druan â’r boi. Mae o ‘di ei chael hi gan lot o bobl ar Twitter. Ond mae’n rhaid i mi ddweud hyn, ac yn anffodus fedra i ddim mo’i ddweud heb fod yn sarhaus, felly dyma ni: mae’r bobl sy’n cwyno am Tommo ar Twitter a chyfryngau eraill yn union y math o bobl dwi’n falch eu bod nhw ddim yn ei licio fo. Ac i’r gwrthwyneb, mae’r bobl sy’n dweud eu bod nhw’n ei licio i’w weld yn bobl dwi’n falch fod ‘na rywbeth ar RC sy’n apelio iddyn nhw. O’r diwedd!!!

I grynhoi, fe wyddoch efallai fy mod i’n credu'n gryf mewn safonau ieithyddol gan hefyd gasáu snobyddiaeth ieithyddol. Yn groes i beth mae lot o bobl yn ei feddwl, does dim yn rhaid i’r ddau beth hynny wrthdaro â’i gilydd. Ac o ran cerddoriaeth Saesneg ar RC dwi’n tueddu i feddwl y dylai fod isafswm caneuon Cymraeg. Dwi ddim yn meddwl o gwbl bod angen ail orsaf, ond dwi’n dallt bod dadl i’w chael.

Ond pan mae Dyfodol yr Iaith yn sôn am “wella” Radio Cymru, a bod angen gwneud hynny ar frys, fedra i’m ond â meddwl mai isio gwneud hynny ar eu cyfer nhw eu hunain a rhan fechan o’r Cymry Cymraeg y maen nhw, ac nid i’r mwyafrif sydd eisiau gorsaf radio sy’n eu hadlewyrchu nhw, a chyflwynwyr sy’n siarad fel nhw.

Symud S4C

Mae’n siŵr y gwyddoch fod S4C yn ystyried symud ei phencadlys, gyda Chaernarfon a Chaerfyrddin y prif leoliadau arfaethedig. Hefyd mae ei chadw yng Nghaerdydd yn opsiwn. Byddai hynny’n drueni; does ‘na ddim dwywaith y byddai cael S4C yn hwb economaidd ac ieithyddol (er y gellir dadlau gyda’r ddau faint o wahaniaeth a wna mewn difri) i ardal y Fenai neu fro Myrddin.

Dwi wedi clywed ambell ddadl na ddylid symud S4C i’r gorllewin o gwbl a’i gadael yng Nghaerdydd, yn bennaf rhag ofn iddi gael ei gweld fel rhywbeth “iddyn nhw fyny/draw fanno”. Tydw i ddim yn poeni fawr ddim os mai dyma fyddai’r canfyddiad ymhlith rhai pobl. Dwi bob amser wedi meddwl ein bod ni Gymry Cymraeg yn rhoi gormod o sylw i beth mae eraill yn ei feddwl ohonom, a’i fod yn hen bryd i ni fod yn hunanol a mynnu pethau drosom ein hunain yn llawer mwy nag ydyn ni. Os ydi rhai yn gweld y Gymraeg fel rhywbeth sy’n berthnasol i’r gorllewin yn unig, wel, stwffia nhw, ‘does fawr o ots gen i am eu barn, a does dim byd am newid eu barn chwaith.

I gyfaddawdu, mentraf ddweud fy mod innau'n bersonol yn gefnogol i ymgais y ddwy dref.

Ond fydd o ddim yn syndod i chi ychwaith mai ymgais Caernarfon dwi fwyaf cefnogol iddi. Ond mae fy rhesymeg dros hynny yn fwy ymarferol nag emosiynol – byddai well gen i weld S4C yng Nghaerfyrddin nag aros yng Nghaerdydd. Y prif reswm y mae hyn yn cael ei weld fel cyfle euraidd, a bod y ddwy dref am hudo’r sianel, ydi rhoi hwb i’r Gymraeg yn yr ardaloedd hynny (mi dybiaf i nifer o bobl fod unrhyw ddadl arall yn eilaidd yn y bôn). Mae rhai sydd o blaid Caerfyrddin wedi dweud nad oes angen help ar y Gymraeg yn y gogledd-orllewin a dyma pam y dylai fynd i Gaerfyrddin. Dydi’r bobl hyn yn aml ddim yn adnabod y gogledd-orllewin yn dda iawn. Er, mi fyddwn i’n derbyn bod angen mwy o help ar yr iaith yn Nyfed na Gwynedd.

Dwi wedi hyd yn oed darllen ensynio fod 'na lot gormod yn mynd i Gaernarfon, er mi fentrwn ddweud bod hyd yn oed y rhai sy'n arddel y ddadl honno'n gwybod mai un wirion ydi hi.

Ond os ydi’r symud posibl i fod yn fuddiol – yn economaidd ac yn ieithyddol – mae un elfen hanfodol iddo, sef nid symud S4C y sefydliad ond symud y bobl sy’n gweithio yn y pencadlys hefyd. Wn i ddim beth i wneud o hyn mewn ffordd, achos fydd o fawr o iws i bobl sydd eisiau aros yn naill ai Caernarfon na Chaerfyrddin os ydi pobl jyst yn symud yno efo swyddi da; debyg y dywedant, yn ddigon teg, pam nad oes mwy yn cael ei wneud i’w helpu nhw aros yn y gorllewin na helpu Cymry Cymraeg i symud yn ôl. Ond o safbwynt ieithyddol mae’n nod amlwg.

Debyg na fyddai pawb eisiau symud wrth gwrs, ac mae hynny’n ddigon teg. Ond byddai cael pobl mewn swyddi da mewn ardal Gymraeg yn sicr yn hwb yno, a byddai effaith dreigl i raddau hefyd.

Ond dyma ni'n dod ati, sef y broblem fawr efo Caerfyrddin – mae Caerfyrddin o fewn pellter teithio i’r gwaith o Gaerdydd a’r cyffiniau. Allwch chi gyrraedd Caerfyrddin mewn tua awr o Gaerdydd; a’r gwir ydi dyma fyddai llawer o bobl yn ei wneud yn hytrach na dadwreiddio o Gaerdydd. Tydi hynny o fawr ddim budd i’r iaith Gymraeg yn Sir Gâr, os o gwbl. Ni fyddai’r effaith ieithyddol yn cael ei theimlo mor gryf ag y gallai pe na fyddai dewis gan bobl ond symud. Adleoli swyddi fyddai symud i Gaerfyrddin, nid adleoli pobl - neu eu hannog i wneud hynny o leiaf!

Mae hynny hefyd yn wir am yr effaith economaidd. Tydi cymudwyr ddim mor werthfawr â thrigolion.

Does dim modd cymudo i Gaernarfon o Gaerdydd yn feunydd, mae’n fater o symud neu golli swydd. Petai S4C yn symud i Gaernarfon, byddai pobl â swyddi da yn symud yno gyda hi, a byddai’r swyddi a fyddai’n wag yn mynd i bobl sydd naill ai’n lleol neu bobl eraill a hoffai symud yno. Byddai’r effaith yn uniongyrchol, tra yng Nghaerfyrddin mi dybiaf mai anuniongyrchol iawn fyddai.

Yn gryno, byddai’r effaith economaidd ac ieithyddol a gâi symud S4C yn gryfach o lawer yng Nghaernarfon na Chaerfyrddin a hynny oherwydd daearyddiaeth seml. Serch hynny, ym mêr fy esgyrn mi deimlaf mai penderfynu aros y gwnaiff S4C, a bydd hynny’n gyfle wedi’i golli i’r naill ardal neu’r llall.

 

Er, mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n synnu braidd na wnaeth Rachub gais.

Ein Cyfaddawd Ni

Mae’n anodd bod yn Gymro Cymraeg â pheidio â chael llond bol ar bopeth. Ond mae o’n teimlo weithiau fel petai holl rymoedd y byd hwn yn uno yn ein herbyn. Dwi’n siŵr nad fi ydi’r unig un sydd wedi sylwi, dros y ddwy neu dair blynedd ddiwethaf yn benodol, fod straeon a sylwadau gwrth-Gymraeg yn dod yn bethau mwy cyffredin nag yr oedden nhw rai blynyddoedd ynghynt. Beryg y bu ffigurau’r cyfrifiad yn fêl ar fysedd y lleiafrif hyll hwnnw yng Nghymru, nad yw’n lleiafrif dibwys gwaetha’r modd, sy’n casáu’r Gymraeg ac yn ddirmygus o’r rhai ohonom sy’n ceisio’i siarad a’i harddel. I’r rhai sy’n ymosod arnom o’r tu hwnt i Glawdd Offa – pobl sy’n gwybod dim am Gymru, heb sôn am ystadegau cyfrifiadau, ond am yr hyn a arddelo’u rhagfarn – nid a wna’r un ganran na ffigur wahaniaeth i’w barn druenus. Byddai’n rhy ddiflas peidio â phigo ar leiafrif y mae’n dderbyniol ei sarhau, wedi'r cyfan.

Duw ag ŵyr.

Ond dwi’n siŵr o un peth. Y mae’r ymosodiadau ar y Gymraeg fel petaent yn amlhau – y cyfan yn ensynio pam ddylai’r di-Gymraeg orfod cyfaddawdu i’r lleiafrif gwirion sy’n mynnu dal ynghlwm wrth iaith a ddylai fod wedi hen farw wrth i weddill y byd esblygu? Y gair allweddol ydi ‘cyfaddawd’. Nefoedd, dwi wedi cael llond bol ar bobl yn dweud neu’n ensynio eu bod yn gorfod ‘cyfaddawdu’ i siaradwyr Cymraeg.

Beth ydi’r cyfaddawd erchyll hwn a wna’r di-Gymraeg yng Nghymru? Dysgu rhywfaint o’r iaith frodorol yn yr ysgol yn lle rhywbeth “call” fel Sbaeneg neu Fandarin; ffieiddio ar y ffaith fod rhai swyddi yn Gymraeg ‘hanfodol’ (os cofiaf yn iawn, 2% o swyddi yn y sector cyhoeddus sy’n ffitio’r disgrifiad hwn - un o bob 50); dioddef arwyddion mawr gyda dwy iaith arnynt ac, o ia, palu arian mewn i sianel na allan nhw mo’i deall. Erbyn 2016 bydd cyllid y Sianel yn £74.5m -llai na £25 y pen i bawb yng Nghymru, i’w roi ffordd arall. Bŵ-ffycin-hŵ.

Efallai y dylent ystyried a deall, hyd yn oed yn fras, ein cyfaddawd ni.

Gwasanaethau eilradd yn Gymraeg – ym mhob maes posibl. Gorfod cyfiawnhau ein bodolaeth yn dragywydd. Cael ein bychanu, ein gwawdio a’n dilorni’n gyson gan rai pobl yn ein gwlad ein hunain neu dros y ffin, a gyfiawnheir â rhyddid mynegiant, a hynny heb fyth gael y cyfle i ateb yn ôl. Ein gweld ein hunain yn troi’n lleiafrif hyd yn oed yn ein cadarnleoedd traddodiadol, bron yn ddiymadferth i wrthdroi’r sefyllfa.

Derbyn na allwn fyw ein bywydau - hyd yn oed weithiau gwneud y pethau mwyaf sylfaenol - drwy gyfrwng ein hiaith ein hunain, yn ein gwlad ein hunain, hyd yn oed yn yr ardaloedd hynny lle’r ydym yn niferus neu’n fwyafrif clir.

Pwy Saesneg ei iaith erioed a aeth i garchar, neu a fynychodd brotest, neu hyd yn oed a lofnododd ddeiseb, am yr hawl i fyw o leiaf rai elfennau o’i fywyd yn Saesneg yng Nghymru? Pwy yn wir.

Ydi, mae dwyieithrwydd yn gyfaddawd. Ond ein cyfaddawd ni ydi o – cyfaddawd unochrog a gorfodol a orchmynnwyd ar y Cymry Cymraeg. Cyfaddawd nad oes gennym ddewis yn ei gylch eithr ei dderbyn. Pan fyddo’r rhai sy’n ein casáu'n uchel eu croch, neu rywrai'n cwestiynu’r cyfaddawdau a wnân nhw erom ni, byddai’n syniad da iddynt gymryd ond munud i feddwl am wir natur dwyieithrwydd yng Nghymru.

Ein cyfaddawd ni ydi o.

Caerdydd vs. Hogyn o Rachub

Ni fûm erioed yn betrus o gyhoeddi blog o'r blaen ond mi ydw i rywfaint y tro hwn. Ond weithiau mae'n rhaid i rywun ei fynegi ei hun, ac mae hyn wedi bod yn dod ers sbel.

Fe sylwch fy mod i yn cael ambell i ddig ar Gaerdydd yn eithaf aml. Efallai ei fod yn bryd imi gyfiawnhau fy hun, achos tydi Caerdydd ddim rili yn haeddu hynny. Y mae hi’n ddinas wych, a dwi wedi bod yn ffodus treulio fy ieuenctid yno’n camfihafio. Na, tydw i ddim yn uniaethu efo’r lle. Tydw i ddim yn “caru’r” lle. Ond mae o’n lle gwych, ac mae’n haeddu cael ei gydnabod felly.

Does ‘na fawr o amheuaeth gen i, er fy mod wrth fy modd â’r ddinas, fod lwmp go dda o’m hagwedd at y ddinas yn deillio o’r ffaith fy mod i jyst isio symud oddi yno, a dychwelyd i’r Gogledd, a fy mod i raddau’n chwerw am fy mod i’n aflwyddiannus yn gwneud hyd yma.

Mae rhesymau go bendant gen i am symud i’r Gogledd – rywsut, mae o jyst yn teimlo fel y peth “iawn” i’w wneud. Debyg fod ‘na elfen o euogrwydd fy mod i yng Nghaerdydd yn mwynhau gormod yn hytrach na chyfrannu at yr ardal lle’m magwyd. A soniais o’r blaen am berthyn, plentyn hiraeth.

Ond yn y cyfamser, o weld f’ardal i’n dirywio, mewn nifer o ffyrdd ond yn benodol iawn yn ieithyddol, fedra i ddim ond â theimlo mai yma y dylwn fod. Tydw i ddim yn meddwl y byddwn i’n edifar dychwelyd chwaith (o ddewis y swydd/amser cywir). Wn i ddim neb sydd wedi gadael Caerdydd am eu hadref nhw ac edifar; y mae pob un ohonynt yn teimlo i’r carn iddynt wneud y peth iawn, ac yn dweud yn ddieithriad nad a symudent yn ôl i’r brifddinas fyth. A phan ydach chi’n treulio amser i ffwrdd o Gaerdydd allwch chi weld agwedd wahanol arni nag os ydych chi yn y swigen: y mae rhywbeth ffals amdani. Mae’n arwynebol: mae’n ddiawledig o anodd esbonio, ond dwi’n meddwl y bydd pawb sydd naill ai wedi symud o Gaerdydd, neu sy’n mynd yno’n aml am ba reswm bynnag, yn dallt yr hyn sy gen i wrth ddweud hynny.

Ta waeth, amlinellaf y ddau reswm mae Caerdydd – er gwaethaf popeth – yn mynd ar fy nerfau. Ac er mwyn ceisio bod yn gryno, mi hepgoraf CF1.

Y mae’r cyntaf yn un syml: pethau i’w gwneud. Dwi’n meddwl ei bod yn hilariws cynifer o bobl (nid dim ond y rhai sy’n byw yng Nghaerdydd, gyda llaw) yn dweud bod ‘na llwyth i’w wneud yng Nghaerdydd ond ‘sdim byd ‘adref’. Dyma i chwi’r bobl sy’n mynd i’r un llefydd bob wythnos, yn cwrdd â’r un bobl o hyd, ac yn gwneud yr un pethau o hyd, yn gylch mawr o undonedd.

Dyma’r bobl sy’n cymdeithasu efo pobl sydd jyst fel nhw, achos mewn dinas mi allwch ddod o hyd i bobl sy’n debyg i chi – yn wahanol i lefydd mwy cefn gwlad, lle mae’ch ffrindiau yn eithaf tebygol o fod yn wahanol iawn i’w gilydd jyst achos ‘na nhw sydd yno (sydd, os ca’i ddweud, ddim yn eu gwneud yn llai o ffrindiau). A dyma’r bobl sydd â’r haerllugrwydd i alw Cymry Cymraeg cefn gwlad yn ‘gul’. “Symudish i ffwrdd achos bod o’n gul, mae Caerdydd lot mwy agored”.

Reit ... ac wrth gwrs mi ddywedan nhw bethau fel hyn heb feddwl eu bod nhw efallai fymryn yn sarhaus i’r Cymry bach syml ‘na yn y gogledd a’r gorllewin.

Yr ail ydi’r Gymraeg; ac i raddau'r Cymry Cymraeg sydd yno. Nid pawb o bell ffordd - taswn i’n mynd ati rŵan i wneud ymosodiad eang ar holl Gymry Cymraeg y ddinas fydda gen i ddim ffrindiau, yn llythrennol - ond mae ‘na elfen gref (a mentraf ddweud dosbarth canol, sydd ddim yn gyhuddiad dwi’n mwynhau ei luchio o gwmpas) sydd mor, mor falch o Gymreictod newydd Caerdydd. “O,” medda nhw, “fyddwch chi’n clywed Cymraeg ymhobman yng Nghaerdydd y dyddiau hyn”. Peidiwch â chredu neb sy’n dweud hyn, maen nhw’n llawn shit. Mae’n wir y clywch Gymraeg mewn rhai ardaloedd penodol - os nad penodol iawn - o Gaerdydd. Ac mae’n wir fod ‘na rwydwaith Cymraeg cryf a bywiog yn y ddinas. Ond rhwydwaith ydi o, nid cymuned, ac mae hynny’n wahaniaeth pwysig. Cymuned Gymraeg nid oes i Gaerdydd.

Ac mae’r pwyslais yma ar y dyfodol – mae ‘na ddyfodol i’r iaith yng Nghaerdydd – sy'n fy mlino ac yn fy nhristáu. O, am gryfder fyddai gennym yn yr hen gaerau pe gallasem fod wedi aros yn yr hen fröydd. Tydi’r economi ddim am ganiatáu i hynny ddigwydd am rŵan, ond mae cynifer ohonom o Gaerdydd o ardaloedd mwy gwledig, mwy Cymraeg, a allai wneud cymaint o wahaniaeth yn byw yn ein bröydd genedigol. Ac mae lot fawr, fawr isio gwneud hynny, ond heb fodd i wneud hynny, alla i sicrhau hynny i chi.

Ond dyma sy’n fy ngwylltio, y sôn am ‘gryfder’ yr iaith yn y ddinas.

11%.

Dyna gryfder y Gymraeg yng Nghaerdydd. Ydi pethau mor ddu arnom fel bod 11% yn rhywbeth i’w ddathlu? Ydi cynnydd bach o 4,000 o siaradwyr (1%!) ym mhrifddinas Cymru rhwng 2001-11 yn rhywbeth i’w groesawu, neu yn rhywbeth i’w gywilyddio ynddo? Faint o’r 36,000 sy’n honni siarad Cymraeg sy’n byw eu bywydau gan mwyaf yn yr iaith, neu'r â’r iaith yn brif iaith iddynt? Ddim nhw i gyd. Fyddai awgrymu hanner yn deg?

Dyma bobl sy'n dweud bod 'na fwy o Gymry Cymraeg yng Nghaerdydd nag sydd yng Ngheredigion bellach fel petai hynny'n beth da!

Ac felly mae’n gwawrio ar rywun yr hyn ydi’r Cymry Cymraeg yng Nghaerdydd. Mae cynifer yn licio meddwl eu bod nhw’n gyfran barchus o boblogaeth y brifddinas, ar gynnydd o ran maint a hyder. Ond ddim dyna ydyn nhw. Lleiafrif dibwys, amhwysig ydyn nhw – neu, mi ddylwn i ddweud, ydym ni. A dwi’n ymwybodol iawn o hynny – yng Nghaerdydd dwi’n rhan o leiafrif pitw. Oes ots os ydyw’n lleiafrif prysur, gweithgar? I raddau (bach). Ac mae'r hyder  hwnnw'n aml yn gallu cael ei gyfleu fel hunanbwysigrwydd. Ta waeth...

11%. Mae hynny’n llai na Sir y Fflint. Go figure.

Ac os dyna’r ‘dyfodol’ disglair y mae rhai’n ei addo, pan gyfeiriant at ‘ffyniant’ y Gymraeg yn y brifddinas - mai hwnnw ydi'r peth y dylem ymhyderu ynddo, yn obaith i Gymru gyfan - mi gânt ei gadw. Byddai’n well gen i farwolaeth yr iaith na’n bod yn gweld y sefyllfa druenus pan fydd y Cymry Cymraeg yn 11% yng Ngwynedd neu Fôn ... neu hyd yn oed yn Nyfed o ran hynny. A dwi’n meddwl, pan ddaw ati, dyna sy’n fy nghorddi fwyaf. Mae llawer o Gymry Cymraeg Caerdydd, boed yn frodorion y ddinas neu’n bobl sydd wedi symud yno, yn meddwl ei bod yn esiampl dda o ran y Gymraeg. Dwi’n meddwl bod Caerdydd, pan mae’n dod ati, jyst yn dangos pa mor erchyll o ymylol y gallasai'r Cymry Cymraeg fod yn eu gwlad eu hunain un diwrnod.

Ond waeth i mi orffen ar nodyn cadarnhaol ac ategu’r hyn a ddywedais i ddechrau. Mae Caerdydd yn ffantastig – dwi ddim yn beio neb am fod isio byw yno, yn enwedig pan fônt yn ifanc ac isio gwneud drygioni. Dwi wedi treulio blynyddoedd hapusaf fy mywyd yn yr hen ddinas ddrwg ‘na. Ond o godi ‘mhen o’r swigen, mi alla i weld yr ochr arall, lai dymunol, iddi, ac yn sicr byddwn i byth bythoedd isio i’r gogledd na’r gorllewin ei hefelychu, achos yn y bôn, mae un Caerdydd yn ddigon.

 

Problem sylfaenol addysgu Cymraeg ail iaith?

Cafwyd cryn sôn yn ddiweddar am addysgu ail iaith yn ein hysgolion ni. Galla i ddim cynnig llawer o sylwadau call ar hyn ond mi allaf gynnig ambell un.

Dydi o ddim yn gyfrinach bod addysgu Cymraeg ail iaith wedi bod yn fethiant yn ein hysgolion - bron yn gyfan gwbl felly. Ddylai hyn ddim fod o syndod i ni. Does ‘na fawr o ddisgyblion yn gadael ysgolion Saesneg sy'n dod allan y pen draw yn rhugl mewn ail iaith, y mae'r un mor wir am Ffrangeg ag am y Gymraeg, mae’r holl beth bach o smonach a dweud y gwir. Gallai fod sawl peth ynghlwm wrth y methiant, gan gynnwys dulliau dysgu ail iaith mewn ysgolion, ond mae safon athrawon yn y maes hefyd yn rhywbeth i’w ystyried.

Rŵan, wn i fod hyn yn dir peryglus - o blith holl broffesiynau’r byd, does fawr o rai mwy touchy nag athrawon. Allwch chi ddim cynnig y feirniadaeth leiaf i athrawon heb iddyn nhw wylltio a phwdu. Fedra i ddim dychmygu bod hynny’n beth iach - er y galla i fel aelod o'r ail broffesiwn mwyaf touchy yng Nghymru, cyfieithu, ei ddeall i raddau! Ond fel rhywun sy’n adnabod ambell athro sy’n dysgu Cymraeg ail iaith, fedra i ddweud wrthoch eu bod nhw o’r farn nad ydi safon athrawon Cymraeg ail iaith, ar y cyfan, yn uchel o gwbl. Mae hynny’n deillio i raddau o’r bobl sy’n cael eu derbyn ar gyrsiau ymarfer dysgu.

Gad i mi rannu hanesyn â chi. Pan fûm innau’n dilyn cwrs ymarfer dysgu (yn aflwyddiannus) roedd tua 12 ohonom yn y dosbarth. Roedd ‘na raniad clir iawn – roedd pedwar ohonom yn Gymry iaith gyntaf, ac yn siarad Cymraeg â’n gilydd, a’r saith arall yn Gymry Cymraeg ail iaith, pob un yn siarad Saesneg ymhlith ei gilydd. Nid dyna oedd y broblem. Doedd ambell un yn yr ail garfan ddim hyd yn oed yn rhugl yn y Gymraeg, ac felly dybiwn i ddim ffit i addysgu Cymraeg ail iaith. Beth dwi'n ei olygu wrth 'rhugl' yn yr ystyr hwn? Wel...

 

Roedd ‘na un yn ein dosbarth, yr oeddem ni’n pedwar yn ei galw’n Sglodion, oherwydd yr unig air Cymraeg y clywsom iddi ei ddweud erioed oedd ‘sglodion’. Doedd Sglodion ddim yn gallu cynnal sgwrs syml yn Gymraeg – roedd yn berffaith amlwg pan siaradai’r tiwtor â ni na ddeallasai bron dim y dywedodd. Dwi’n cofio’n iawn un tro yn y dosbarth i ni’r pedwar edrych ar ein gilydd â chryn syndod pan na allasai gofio’r Gymraeg am Friday, gan ar ôl oedi ddweud ‘dydd Mercher’.

Tydi honno ddim yn stori unigryw. Mae un o’m ffrindiau, sy’n athro Cymraeg ail iaith llwyddiannus, yn cofio pan ddilynodd yntau’r cwrs hwnnw flwyddyn cyn imi wneud, yn ei flwyddyn yntau fod y tiwtor wedi gofyn i un o’i gyd-fyfyrwyr droi’r golau ymlaen yn yr ystafell, a bod yn rhaid i rywun o’r dosbarth sibrwd wrtho beth oedd y tiwtor yn gofyn iddo ei wneud. am nad oedd y deall y cyfarwyddyd.

Jyst ystyriwch hynny am eiliad fach. Wn i ddim os bu newid ers imi geisio bod yn athro dan hyfforddiant saith mlynedd yn ôl, ond bryd hynny roedd pobl na allent gynnal sgwrs yn y Gymraeg yn cael eu derbyn i’r cwrs TAR i fod yn athrawon Cymraeg. Felly rhaid gofyn o ran ail iaith, ai’r holl system o addysgu ydi’r bai mewn gwirionedd, ynteu’r athrawon eu hunain*?

 

*             *             *

 

Un peth, fodd bynnag, a ddylai fod o fwy o bryder inni mewn difrif, ydi’r ysgolion Cymraeg eu hunain. Tydi o ddim yn rhywbeth a gydnabyddir yn eang, ond mae ‘na lawer o ddisgyblion mewn addysg Cymraeg sy’n gadael y system ar ôl 12 mlynedd a mwy o addysg drochi nad ydynt yn rhugl. Rydyn ni’n gywir wedi nodi bod diffyg cyfleoedd i ymarfer Cymraeg y tu allan i’r ysgol yn broblem yn hyn o beth, ond rhaid gofyn er gwaethaf hynny sut ddiawl fod hyn yn digwydd? Mae 12 mlynedd mewn addysg Gymraeg (h.y. 4-16 oed – y cyfnod ‘lleiaf’ o addysg Gymraeg mewn ffordd) ac yna’n methu â siarad yr iaith yn rhugl yn rhyfeddol.

Dwi’n ddigon call i wybod bod y gair ‘rhugl’ ynddo’i hun yn un anodd ei ddiffinio gan fod rhuglder yn raddfa yn hytrach nag yn safon benodol, ond dwi’n ei ddefnyddio fel term ymbarél llac. Efallai mai’r diffiniad gorau fyddai gallu cynnal sgwrs yn y Gymraeg nad yw'n arwynebol yn yr ystyr hwn - ac mae disgyblion yn yr ysgolion Cymraeg na allant wneud hynny.

Yn fy marn i, nid safon yr addysgu yn yr ysgolion Cymraeg ydi’r broblem yn hyn o beth (yn wahanol i ail iaith i raddau helaeth) ond y ffaith syml fod cymdeithas yn nwyrain Cymru bron yn uniaith Saesneg. Serch hynny, pan fo disgyblion yn gadael addysg drochi a ddim yn rhugl yn yr iaith, efallai bod yn rhaid inni ailystyried popeth rydyn ni’n ei wneud yn y maes.

 

*Un ymwadiad cyflym ar y pwynt hwn - tydw i ddim yn dweud bod pob athro sy'n dysgu ail iaith yn gwneud hynny'n wael, jyst bod 'na lot yn.

Hen, hen graith

Mae ‘na rai creithiau yn ddyfnach na’i gilydd, a phrin bod llawer o ardaloedd lle mae’r hen greithiau’n aros yn y cof gyhyd â Dyffryn Ogwen. Eleni mae’n 110 o flynyddoedd ers diwedd y Streic Fawr. Does neb byw a gofia hi erbyn hyn, ond os gwn un peth am bobl fy Nyffryn i y peth hwnnw ydi eu bod nhw’n frogarwyr ffyrnig. Mae gan How Gets falchder enfawr yn eu hardal a’u treftadaeth, a hyd heddiw, hyd yn oed ymhlith fy nghenhedlaeth i, a phobl iau na fi (dwi’n mynd yn hen yn slo bach), mae’n hanfodol poeri ar ôl ynganu ‘Pennant’ neu ‘Arglwydd Penrhyn’.

Crëwyd craith ddofn, chwerw yn Nyffryn Ogwen ym 1900-3, a chanrif yn ddiweddarach, am ba reswm bynnag, mae’n dal ym meddyliau pobl y Dyffryn. Mae o fel petai pawb yn cofio’r Streic Fawr yn bersonol. Tydw i ddim yn gallu meddwl am lawer o ardaloedd sydd wedi dal eu gafael ar rywbeth penodol iddyn nhw o’r gorffennol pell mewn ffordd debyg. Bosib mai parhad y chwarel a’i thanio beunydd a’i phresenoldeb cyson sy’n cadw’r hen deimladau’n fyw. Wn i ddim.

Ond fel y dywedais, mae ‘na flas cas yn y geg o hyd pan sonnir am Arglwydd Penrhyn, ac yn benodol George Sholto Douglas Pennant, y ‘brenin y fro yn ei blas’ a oruchwyliasai’r Streic Fawr. Dydi’r teulu ddim yn byw yng Nghastell Penrhyn nac yng Nghymru mwyach, ond mae stâd y Penrhyn dal yn dirfeddiannwr helaeth yn yr ardal.

Roedd y cais cynllunio a gyflwynwyd i Gyngor Gwynedd i godi 69 o dai ym Maes Coetmor yn ddiweddar yn un digon hurt beth bynnag. Nid oes angen cynifer o dai ar Ddyffryn Ogwen pan fo eisoes 120 ar werth yn yr ardal – hyd yn oed os oes 20 o’r tai arfaethedig yn rhai fforddiadwy (llai na thraean). Yn gyffredinol yn yr ardaloedd Cymraeg, helpu pobl i allu fforddio tai sydd eisoes ar werth y dylem fod yn ei wneud yn hytrach na chodi tai.

Af i ddim i fanylion gwrthwynebu’r cais, mae nifer o rai da a dilys, ond wrth gwrs un o’r prif resymau ydi’r Gymraeg. Roedd canlyniadau cyfrifiad 2011 ar gyfer Dyffryn Ogwen yn galondid enfawr i mi, heb sôn am fod yn syndod mawr – gwelwyd cynnydd canrannol yn nifer y bobl a fedrai Gymraeg. Un bach iawn, ond tu allan i orbit Caernarfon, Dyffryn Ogwen oedd yr unig le yn y Fro a welodd gynnydd o gwbl.

Roedd hynny’n eithaf rhyfeddol. Mae’r Dyffryn o hyd yn un o gadarnleoedd yr iaith, hyd yn oed os ydi’r iaith ar lawr gwlad dan bwysau erchyll yno, ond nid y cynnydd ynddo’i hun oedd yn rhywbeth i’w groesawu. Dywed llawer am y Fro gyfoes fod Dyffryn Ogwen erbyn hyn ar ei ffin ddwyreiniol, i’r gogledd a’r dwyrain ohono mae Bangor a Llanfairfechan, sef dwy ardal Saesneg eu hiaith. Dyffryn Ogwen ydi’r ffin. Ydi, mae’r ffin wedi cyrraedd cadarnleoedd cryfaf y Gymraeg. Y peth gobeithiol a welwyd oedd y gall y Gymraeg sefydlogi hyd yn oed ar y ffin ieithyddol. Dydyn ni ddim yn gwneud popeth yn iawn yn Nyffryn Ogwen, ond mae ‘na rywbeth gwydn yno sydd yn, wel, iawn.

Beth fyddai ddim yn iawn fyddai cymeradwyo cais cynllunio o’r fath. Byddai’n ergyd drom i’r Gymraeg ym Methesda. Ni ddeuai’r rhan fwyaf o’r trigolion newydd o’r cylch, ac mae’n deg iawn rhesymegu mai Saesneg fyddai iaith llawer ohonynt. Efallai nad mwyafrif, hyd yn oed, ond byddai llenwi 30-40 o dai newydd gyda phobl ddi-Gymraeg yn y Dyffryn yn ddigon i lusgo’r iaith ar ei lawr.

Beth a wnelo hynny â theulu Pennant felly, meddech chwi? Ddyweda i wrthych. Er eu bod bellach yn byw yn Swydd Amwythig, teulu Pennant sydd bia’r tir ac sydd eisiau codi tai yno – dros 70% ohonynt ddim yn rhai fforddiadwy. Oni fu chwalu Ogwen unwaith yn ddigon i’r teulu, maent eto’n ceisio gwneud hynny ganrif wedi’r chwalfa fawr. Does ryfedd bod o hyd gasineb dwfn atynt yn y dyffryn.

Rhaid pwysleisio nad ydi’r cais eto wedi’i dderbyn. Alla i ond â gobeithio na chaiff ei dderbyn; a dweud y gwir oni fo gweinyddiaeth Gwynedd am fradychu pobl Dyffryn Ogwen yn llwyr alla i ddim gweld y cais yn cael ei gymeradwyo o gwbl. Ond mae o dal yn fy mhoeni i, ac nifer o bobl eraill yn y Dyffryn, o bob oed ac o bob math.

Os ydych chi’n byw yn Nyffryn Ogwen neu â Dyffryn Ogwen yn agos at eich calon, gallwch gyflwyno sylwadau ar y cais yma.

Arferai W.J. Parry fyw yng Nghoetmor – un o arwyr byd chwarela’r gogledd. Disgrifiodd yntau yn ei hunangofiant ddod i gysylltiad â George Sholto:

Yn y fan, clywn Colonel Pennant yn galw arnaf,- "Parry, come back. Call the men back...Tell them that he is my son and heir, George." Wedi cyfieithu hyn iddynt, ychwanegodd,-"Tell them to beware not to offend George, for if they do he will never forgive, he can never forgive." Wedi i mi gyfieithu hyn drachefn i'r dynion, troes Colonel Pennant at y mab, yr hwn oedd yn edrych allan drwy y ffenestr, a'i gefn atom, a dywedod,- "It is so George, is it not?. Edrychodd ytau dros ei ysgwydd, heb droi ac atebodd, "Let them try, and they will see

 
Tydi rhai pethau byth yn newid, nac ydyn?

Bro Siarad a Bro Sgiliau

Mae 'na rai pobl yn anghytuno â'r datganiad "mae 'na ardal Gymraeg graidd yn bodoli" (sef, wrth gwrs, y Fro Gymraeg) gan licio mynnu, fel y dywedodd rhywun imi o'r blaen, "mae Caerdydd yn rhan o'r Fro Gymraeg erbyn hyn!"

Tydw i ddim am ddadlau am ba mor angenrheidiol ydi Bro Gymraeg yn y blogiad hwn o gwbl - fel y gwyddoch, dwi o'r farn ei bod yn hanfodol i ddyfodol yr iaith. Ac mae rhai pobl yn meddwl nad ydi hi'n bwysig o gwbl. Na, y cyfan dwisho neud ydi dangos dau fap i chi.

Dyma ddau fap. Yn y cyntaf, coch tywyll yw 70%, coch yw 50%, oren yw traean a melyn yw 20%.
Y cyntaf ydi, yn syml, 'gallu siarad Cymraeg'.

Byddai rhywun yn disgwyl i'r 'Fro Sgiliau' fod yn llai daearyddol ei naws - hynny ydi y byddai pocedi i'w cael y tu allan i'r ardal graidd yn y map uchod, ond wele'r Fro Sgiliau...

(coch tywyll 70%; coch 50%; oren 40%; melyn 30%)

Mae hwn yn eithaf rhyfeddol - hyd yn oed o ran sgiliau yn y Gymraeg mae 'na ardal bendant iawn a rhaniad gorllewin-dwyrain (gan mwyaf) gyda dim pocedi o bwys - a dim o gwbl yn y de-ddwyrain. Hynny ydi, mae o hyd ffin glir iawn iawn rhwng y Fro Gymraeg draddodiadol a'r ardaloedd di-Gymraeg o ran gallu ieithyddol, hyd yn oed pan fyddwch chi'n cynnwys ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn wan (sef dim ond 30% â sgiliau yn y Gymraeg - nid 'siaradwyr' cofiwch)

Tydw i'm am ddadansoddi dim o ran hyn, ond tuedda i awgrymu bod Cymru o hyd yn wlad ranedig o ran gallu ieithyddol, a ddengys yn glir nid o ran y Fro Gymraeg ei hun, ond y Fro Sgiliau.

Bro Gymraeg 1991 a 2011

Ymddiheuraf ymlaen llaw am graprwydd y lluniau isod ond dydw i heb weld map sy'n dangos yn syml yr ardaloedd lle mae 50% neu fwy yn medru Cymraeg.

Dyma 1991 (o lyfr Y Celtiaid John Davies)

Dyma (a wnaed gen i ar Paint - felly unwaith eto maddeuwch y craprwydd) Bro Gymraeg 2011 - dim ond ugain mlynedd yn ddiweddarach chwi gofiwch (a hefyd nad ydyn nhw cyfateb yn unfath â data 1991 y llun uchod, mi dybiaf)

Mae'r newid yn y de-orllewin yn syfrdanol, ond wele hefyd newid enfawr yng ngogledd Powys. Wrth gwrs, mae hanesion gwahanol i bob ward, ond mae o dal yn ddirywiad cyflym iawn o fewn dim ond 20 mlynedd.

Ond, JYST ER HWYL COFIWCH, dyma'r Fro Gymraeg 'Sgiliau' - sef pobl efo o leiaf un sgil yn y Gymraeg.

Dyma ddarlun mwy cadarnhaol - ond i ba raddau? Tybed ai'r duedd ydi bod pobl yn mynd o ddweud eu bod yn siarad Cymraeg, i ddweud bod ganddil sgil yn y Gymraeg (e.e. gallu ei deall) i ddweud na fedran nhw mo'i deall o gwbl?

Amser i symleiddio'r iaith?

Efallai y bydd rhaid yn synnu o ddarllen y canlynol yn dod gennyf i. Ond, dachi’n gweld, dydw i ddim yn snob iaith, a dydi o ddim yn beth drwg cael trafodaeth chwaith. Ac mae'n beth da gwneud i chi feddwl - iach i'r brên, dachi'n gweld.

Efallai i chi gofio imi grybwyll yn gyflym yn ddiweddar ei bod yn bosibl bod gan ein hiaith ramadeg sy’n “anorfod gymhleth”. Fydda i’n tueddu i feddwl bod ‘na broblem gan iaith os ydi’r llyfr sy’n egluro ei gramadeg yn fwy trwchus na’r rhan fwyaf o’i geiriaduron. Wrth gwrs, cyfeirio at Gramadeg y Gymraeg ydw i, sydd ddim fy hoff lyfr o bell ffordd beth bynnag, ac mae canllawiau llawer mwy dealladwy a symlach ar ramadeg yr iaith i’w cael. Ond mae’r ffaith bod cymaint o reolau gramadegol gennym i lenwi cynifer o dudalennau yn, wel, os nad ydi hynny’n broblem, dydi o ddim exactly yn fanteisiol.

Rŵan, dydi’r rhan fwyaf o bobl ddim yn gwbl gyfarwydd â rheolau gramadeg yr iaith, er eu bod nhw’n gwybod y rheolau ar glyw. Er enghraifft, byddai’n hollol annaturiol i siaradwr iaith gyntaf ddweud ‘y merch a’i ci’, er efallai nid mor annaturiol i nifer sy’n ail iaith. Felly dim dweud cael gwared ar dreigladau na phethau sylfaenol felly ydw i.

 

Ni fyddai’r rhan fwyaf ohonom chwaith yn dweud ‘dau ferch’ neu ‘tri dafad’ – mae cenedl enwau yn bethau digon cyfarwydd i siaradwyr iaith gyntaf ar y cyfan, ac unwaith eto, efallai yn llai cyfarwydd i siaradwyr ail iaith. Nid bod hynny’n ormod o broblem wrth gwrs, dw i’n bendant iawn o’r farn bod yn well i rywun ddweud ‘dau ferch’ na ‘two girls’.

Er, dydw i ddim yn erfyn ar i gyfieithwyr a phobl sydd ag iaith o safon uchel i anwybyddu gramadeg – ddylen ni gadw ato, waeth beth ydi safon iaith pobl (sydd yn lot uwch nag y mae lot o bobl yn ei feddwl eu hunain, yn fy marn i). Ac nid cyfeirio at eiriau hyll fel darparu neu gwirio – dau air o blith nifer sy’n cropian fyny mewn cyfieithiadau sy’n hollol, hollol anghyfarwydd i’r rhan fwyaf o siaradwyr Cymraeg – ydw i. Na, nid terminoleg sydd dan sylw heddiw. Dadl arall ydi honno – un ddiflas ond nad ydych chi’n gyfieithydd, mi dybiaf!

Na, gramadeg sy’n dwyn fy sylw y tro hwn. Ac fel dw i’n dweud, mae angen gramadeg er mwyn gosod safon, sydd eto’n angenrheidiol – ac i’r rhai sy’n anghytuno, yn gryno: dachi'n rong. Yn hanesyddol mae ieithydd sydd heb eu safoni yn llawer, llawer mwy tebygol o farw na rhai sydd wedi’u safoni.

OND...

oes ‘na rai rheolau gramadegol sydd, erbyn hyn, jyst yn ddiangen?

Hynny ydi, ydi o’n bryd inni ailystyried rhywfaint o ramadeg yr iaith er mwyn ei symleiddio?

Fel y dywedais, dydi’r ffaith bod y Gymraeg mor gymhleth yn ramadegol ddim yn fanteisiol – os rhywbeth, mae o ‘mbach o faich arni. Gadewch i mi roi un enghraifft berffaith i chi – pum/saith niwrnod. Am reol fach wirion. Pwy ddiawl sy’n dweud pum niwrnod? Dw i’n gwybod be fydd rhai ohonoch chi’n gweiddi ar y sgrîn "OND BETH AM DDAU DDIWRNOD?" Wel, mae ‘na wahaniaeth. Mae pobl yn dweud ‘dau ddiwrnod’. Dydw i ddim yn meddwl imi erioed, yn fy mywyd cyfan, glywed neb yn dweud ‘pum niwrnod’.

I fod yn onest, i’r clustiau hyn, mae pum/saith diwrnod yn swnio’n fwy naturiol beth bynnag! Ond yn ôl ein gramadeg ni, dydyn nhw ddim yn gywir.

Oes wir angen rheol o’r fath felly? Oni chawn ni ei rhoi i’r naill ochr?

Un enghraifft (dda, yn fy marn i) ydi honno o reol ddiangen. Mae mwy i’w cael – dwi’n siŵr bod gennych chi rai! Wrth gwrs, y broblem wrth adolygu gramadeg yr iaith ydi lle i stopio? Enghraifft dda o’r broblem honno ydi’r ateb llafar i’r cwestiwn Ble wyt ti? a phan fo’r lle hwnnw’n dechrau efo ‘b’. Byddai rhywun bob amser ym Methesda, ond eto yn Blaenau (Ffestiniog) – ac i ychwanegu at y broblem byddai llawer iawn o bobl yn Fangor...

Yn yr un modd byddai rhywun yn aml yn Gaerdydd ond byth yn Gaersws – dim ond yng Nghaersws neu efallai yn Caersws!

Felly rhyw joban fach anodd, ddiddiolch a thrwsgl fyddai ailystyried rhywfaint o’n gramadeg ni. Ond dwi’n rhyw deimlo bod angen gwneud ychydig o dwtio, yn enwedig gyda rheolau nad ydi fawr neb yn eu defnyddio nac yn ymwybodol ohonynt. Fel y dywedais i, dydi gramadeg gorgymhleth ddim yn fuddiol i’r iaith. Mae’r gagendor enfawr sy’n bodoli rhwng yr iaith lafar a’r iaith ysgrifenedig yn wirion braidd – dwi o’r farn mai’r iaith ysgrifenedig ddylai wneud y cam cyntaf at geisio lleihau’r bwlch hwnnw, achos waeth i ni fod yn realistig, dydi o ddim am ddigwydd y ffordd arall.

Dydi hynny ddim yn meddwl ffarwelio ag iaith lenyddol, fawreddog – nac ydi wir, prin fod yna ffurf brydferthach i’w chael ar y Gymraeg. Nac ychwaith iaith safonol. Ond mi ddylen ni hefyd fod yn agored i’r ffaith fod yn rhaid i iaith newid. Fel cyfieithydd, fydda i’n ceisio osgoi geiriau fel darparu a gwirio, ac mi wn i fod ‘na ddigon o gyfieithwyr yn gwneud yr un peth. Ond nid dim ond geirfa gymhleth ac yn aml anghyfarwydd sy’n her i’r iaith, ond cymhlethdod anorfod ei gramadeg.

Siŵr o fod y gallwn ni luchio o leiaf rai o dudalennau Gramadeg y Gymraeg i’r bin?

Addysg Gymraeg, pobl ifanc a'r iaith

Cafwyd llawer o ddadlau yn ddiweddar ynghylch diffyg addysg Gymraeg Sir Gâr a bod hyn yn ffactor mawr yn nirywiad y Gymraeg yn y sir; dywed rhai nad ydi hynny'n wir o gwbl (dw i wedi clywed un person yn dweud bod addysg Gymraeg yn gallu troi pobl yn erbyn y Gymraeg hyd yn oed), gydag eraill yn nodi enghraifft "ryfeddol" y de-ddwyrain.

Yn yr un gwynt, soniwyd hefyd am bobl ifanc yn peidio â siarad Cymraeg â'i gilydd - mae'n nhw'n gydgysylltiedig. Da chwi ddywedwch wrthyf os ydych chi'n anghytuno!

Ambell sylw brysiog, yn seiliedig ar ganfyddiadau, ydi'r canlynol, yn seiliedig ar ganfyddiadau.

Y peth cyntaf i'w nodi ydi nad ydi cyfeirio at De-ddwyrain Cymru yn gymhariaeth dda - dydi'r de-ddwyrain ddim yn Gymraeg ei iaith, ac mae hynny ynddi ei hun yn ddigon o reswm i beidio â chymharu. Serch hynny, dydi llwyddiant addysg Gymraeg yr ardal honno ddim y wyrth yr hoffai rhai pobl feddwl - mi ddylen ni fod yn onest am hynny. Ar lefel gymunedol, mae mewnfudo o ardaloedd Cymraeg wedi gwneud mwy i atgyfnerthu Cymraeg y de-ddwyrain (nid lleiaf o ran cyflenwi athrawon yr ysgolion Cymraeg) nag addysg. Heb fynd i orfanylder, dydi'r system addysg Gymraeg ddim yn creu siaradwyr Cymraeg, ac mae 'na blant yn gadael ysgolion Cymraeg ar ôl degawd o gael eu haddysgu yn yr iaith nad ydyn nhw'n rhugl ynddi. Wn i ddim pam - ond mae o'n digwydd ac mae rhywbeth mawr o'i le. 

Ydi, mae'n creu rhywfaint o siaradwyr Cymraeg. Mae rhai o'r rheini'n siarad Cymraeg â'i gilydd. Ond dydi'r mwyafrif ddim, a lot yn colli'r iaith yn fuan iawn, iawn ar ôl gadael yr ysgol. A'r rheswm ydi nad ydi'r ardaloedd hynny'n rhai Cymraeg. Yn syml, rydyn ni wedi hen dwyllo'n hunain i feddwl y gall addysg achub y Gymraeg, ond twyll fuo hynny erioed.

Gyda llaw, nid swipe ar waith gwych yr ysgolion Cymraeg ydi hynny, ond cydnabyddiaeth bod y ffactorau i gyd yn eu herbyn. Er hynny, efallai bod angen ailfeddwl rhywbeth, achos mae rhywbeth o'i le - yr hyn sy'n anodd ydi dweud beth yn union ydi hynny!

Rydyn ni hefyd yn ein twyllo'n hunain i feddwl bod y ffaith bod y Gymraeg yn weledol yn gyfraniad mawr at hyn. Mae Cymry Cymraeg Caerdydd yn licio brolio pa mor weledol ydi'r iaith yn y brifddinas erbyn hyn (sy ddim yn eithriadol o wir) - ond nid gweld iath sy'n bwysig, eithr ei chlywed. Mi allwch o hyd fyw eich bywyd yn rhannau helaeth o Gymru heb fyth clywed Cymraeg, neu o leiaf heb wybod i chi ei chlywed.

Y mae iaith sydd i'w chlywed ar lawr gwlad mor, mor bwysig - a dyma pam bod tynged y broydd Cymraeg mor, mor bwysig. Ac ar un ystyr, allwn ni ddim wir ddisgwyl i blant ysgol siarad Cymraeg efo'i gilydd pan nad ydi hi'n iaith gymunedol, a hwythau hefyd o gartrefi Saesneg. Nid fel 'na mae'r byd yn gweithio.

Soniodd Carwyn Jones fod ei blant yntau'n siarad Saesneg â'i gilydd. Daw yntau a minnau o'r un math o gartref - tad yn siarad Cymraeg, mam yn siarad Saesneg, a finnau a'r chwaer yn rhugl yn y ddwy iaith, ond yn siarad Saesneg â'n gilydd. Ond prin y siaradais i Saesneg y tu allan i'r cartref - fe'm magwyd mewn cymuned Gymraeg, ac roedd hynny'n ddylanwad pwysicach arna i na hyd yn oed y teulu, ac yn sicr addysg.

Ond un peth mae addysg yn ei roi i rywun ydi hyder. A dyma lle y dylid gwneud cymhariaeth uniongyrchol rhwng Gwynedd a Sir Gâr.

Mae llawer o sôn wedi bod am ddiffyg hyder pobl yn Sir Gâr yn eu hiaith - dydi hynny ddim yn broblem yng Ngwynedd gan mwyaf. Yn wir, mae mwyafrif llethol eithriadol o bobl Gwynedd a fedrant Gymraeg yn hyderus eu bod nhw'n gallu ei siarad - a'i siarad yn iawn. Oce, mi wnawn nhw ddweud "dw i'm yn gwybod geiriau mawr" neu "fedra i'm siarad Cymraeg iawn sti" (chwedyla nhw - yn amlach na pheidio mi fedran nhw wneud y ddau!), ond mi wnawn nhw ddefnyddio'u Cymraeg. O be wela i, nid dyma'r achos yn Sir Gâr.

Does gen i ddim amheuaeth bod hynny'n deillio'n uniongyrchol o addysg Gymraeg Gwynedd. 'Does dim cymharu systemau addysg y ddwy sir, mae un Sir Gâr yn Saesneg iawn ar lefel yr ysgol uwchradd, ond nid dyna'r achos yng Ngwynedd. Ac oherwydd hynny, mae pobl yn hyderus, neu yn achos Sir Gâr ddim mor hyderus, y gallan nhw siarad Cymraeg i lefel y maen nhw'n ei ystyried yn dderbyniol. Ac rydych chi'n llawer mwy tebygol o wneud unrhyw beth os ydych chi'n hyderus yn ei wneud, waeth beth ydyw.

Ac mi fetia' i unrhyw beth, er na fedra i ddweud fy mod i'n gwybod hyn fel ffaith, fod 'na gysylltiad cryf iawn rhwng canfyddiad pobl o'u gallu ieithyddol a pha mor debygol ydyn nhw o drosglwyddo iaith i blentyn.

Dydi o ddim yn syndod felly bod canran uwch o lawer yn siarad Cymraeg yng Ngwynedd na Sir Gâr - mae addysg yn rhan hollbwysig o hynny - fe sefydlwyd cyfundrefn Gymraeg (yn ymarferol - 'dwyieithog' yn swyddogol) yng Ngwynedd tra bod y Gymraeg yn gryf iawn ohono, ond ni welwyd tebyg yn Sir Gâr.

I'r rhai sy'n amau'r ddamcaniaeth, ystyriwch hyn - mae Bangor, o ran addysg Gymraeg a dirywiad ieithyddol, yn debyg iawn i Sir Gaerfyrddin. Nid dim ond un lle y mae'r ddamcaniaeth yn berthnasol iddo.

Gyda llaw, cyn addysg Gymraeg roedd rhywbeth arall a gadwai hyder y Cymry Cymraeg yn eu gallu ieithyddol - yr ysgolion Sul a'r capeli. Dydyn nhw ddim yn rym mwyach, ac a hwythau'n cilio mae eu gallu i gyflawni 'swyddogaeth' addysg Gymraeg wedi lleihau'n arw.

Ond i'r rhai sy'n dal addysg Gymraeg mewn bri ac yn galw am achub yr iaith yn Sir Gâr drwy ei mabwysiadu a chwyldroi system addysgol y sir, mae 'na broblem sy'n cyd-fynd â'r cyfan a ddywedais uchod.

Sefydlwyd y gyfundrefn addysg yng Ngwynedd pan mai hi oedd iaith y mwyafrif llethol. Rhoes hynny hyder i bobl ddefnyddio'r iaith ac a wnaeth, heb amheuaeth, gynnal yr iaith. Hyder yn eu Cymraeg, gystal â gwleidyddiaeth neu weinyddiaeth Plaid Cymru, ydi un o'r rhesymau y gweinyddir y Sir yn Gymraeg. Bu addysg Gymraeg yn asgwrn cefn i'r cyfan.

Gan hynny cynhaliwyd y Fro Gymraeg yng Ngwynedd, a hynny er gwaetha'r ffaith mai dim ond 67% o'r boblogaeth sydd bellach wedi'u geni yng Nghymru - ffigwr cyfatebol Sir Gâr ydy 76%. Lot uwch.

Erbyn hyn, dim ond 44% o bobl Sir Gâr sy'n medru Cymraeg. Llai na hanner. Felly i raddau mae Sir Gâr bellach mewn sefyllfa debyg i'r de-ddwyrain - hynny ydi, dydi addysg Gymraeg ddim am adfer yr iaith ynddi'i hun.

Ylwch, y pwynt ydi hyn: mae addysg Gymraeg ar ei mwyaf effeithiol mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith. Gan hynny, cyfle a gollwyd ydi Sir Gaerfyrddin. Dri deg mlynedd yn ôl gallai fod wedi achub yr iaith yno - neu arafu'r dirywiad. Erbyn hyn, dydw i ddim yn meddwl y gwnâi'r naill na'r llall. A dydi addysg Gymraeg yn sicr ddim yn mynd i gael nifer y bobl ifanc, a fydd yn hŷn ac yna'n hen, yn siarad Cymraeg â'i gilydd. A'r unig ffon fesur y gallwn ni ei defnyddio wrth fesur llwyddiant y Gymraeg fel iaith ydi nid nifer y bobl sy'n ei medru, eithr nifer y bobl sy'n ei defnyddio.

Dydw i ddim yn dweud ei bod yn anobeithiol yn y de-orllewin gyda llaw - ddim o gwbl. Fe fyddai newid y system addysg gosod sylfeini cadarn; waeth inni fod yn onest, yn y Gymru gyfoes dydi 44% yn medu siarad Cymraeg ddim yn rhy ddrwg ar un ystyr.

Ond ateb hirdymor ydi addysg Gymraeg, a rhan o'r ateb yn unig. Peidiwch â rhoi gormod o bwyslais arni, a pheidiwch â disgwyl iddi wneud gwyrthiau dros nos. Mi fydd adennill mwyafrif Sir Gaerfyrddin yn broses galed, boenus - a hirdymor.

Heb Fangor, heb Aber, heb Gaergybi: Rhan II

Dydw i ddim am fynd i fanylder enfawr, ond cyhoeddwyd heddiw'r canlyniadau yn ôl wardiau ar gyfer nifer o ystadegau, a'r Gymraeg yn eu plith. Ambell flogiad yn ôl, mi ddadansoddais gryfder y Gymraeg yn y pedair sir Gymraeg yn 2001 (sy'n ddwy erbyn hyn) heb yr ardaloedd mwyaf Seisnig - Bangor yng Ngwynedd, Ynys Cybi ar Fôn, Aberystwyth yng Ngheredigion a Llanelli yn Sir Gâr.

Yn gyntaf, dydw i heb ddadansoddi Llanelli mae arna i ofn. Mae dau reswm am hyn - y cyntaf ydi nad ydw i'n ddigon cyfarwydd â ffiniau Llanelli i wneud hynny'n iawn (roedd data parod gennyf am 2001), ond yn ail, o edrych yn fras ar rai o'r canlyniadau, ymddengys bod y dirywiad yno ar y cyfan yn debyg i ddirywiad cyffredinol gweddill y sir, gan amrywio o ward i ward fel yr amrywia sefyllfa Sir Gâr o ardal i ardal.

Serch hynny, mae 'na ambell gasgliad diddorol o'r tair sir arall. Yn gyntaf, Ynys Môn.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Ynys Cybi	13,138	5,449	41.5%	-4.2%
Gweddill y sir	54,265	33,119	61.0%	-2.3%
Ynys Môn	67,403	38,568	57.2%	-2.9%

Fel y gwelwn, roedd 'na ddirywiad mwy ar Ynys Cybi nag ar weddill Môn, sydd fawr o syndod, er bod y dirywiad yn llai na'r hyn a welwyd yn 2001 mi gredaf. Serch hynny - yn wahanol i ddamcaniaeth a gafwyd yn sylwadau y blogiad blaenorol am hyn - ni welwyd cryfhau ar yr iaith ar weddill yr ynys. Yn wir, dirywiad digon cyson a welwyd - heblaw, yn ddigon diddorol, yn rhai o'r ardaloedd mwy Seisnig fel Benllech, y Fali a Biwmares. Y gwir amdani ydi, ni ellir priodoli dirywiad yr iaith ar Fôn i ardal Caergybi yn unig - mae'n digwydd ym mhob cwr o'r Ynys. Yn groes i'r ddamcaniaeth, ni chryfhaodd y Fro yng nghanol Sir Fôn.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Aberystwyth	12,797	3,950	30.9%	-5.5%
Gweddill y sir	61,050	31,014	50.8%	-3.8%
Ceredigion	73,847	34,964	47.3%	-4.7%

Sefyllfa debyg oedd hi yng Ngheredigion mewn ffordd. Roedd y dirywiad yn Aber yn fawr, ond yng ngweddill y sir yn llai. Yn wir, yng Ngheredigion fwyaf mae'r Cymry Cymraeg yn parhau'n fwyafrif ystadegol, er o drwch blewyn. Yr hyn a ddangosir yma (er bod ffactorau fel myfyrwyr ar waith) ydi bod dirywiad iaith yn aml iawn yn beth cronnol yn hytrach nag yn beth cyson. Dydi hi ddim yn gyd-ddigwyddiad bod yr iaith yn dal ei thir yn well yn y gogledd-orllewin na'r de-orllewin oherwydd ei bod eisoes yn gryfach yno.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Bangor	15,928	5,801	36.4%	-9.9%
Gweddill y sir	101,861	71,199	69.9%	-1.8%
Gwynedd	117,789	77,000	65.4%	-3.6%

Efallai mai Gwynedd ydi'r mwyaf diddorol. Roedd 'na ddirywiad yng Ngwynedd fwyaf ar y cyfan - gwelodd rhai ardaloedd ddirywiad, ac mi lwyddodd eraill i dal eu tir, ac mewn ambell eithriad cymharol brin cryfhaodd y Gymraeg. Ond cynyddu wnaeth y bwlch rhwng Bangor a gweddill Gwynedd. Roedd y dirywiad ym Mangor y tro hwn yn cymharu'n hawdd ag unrhyw ddirywiad a welwyd yn Sir Gâr. Mae ffactorau penodol am hyn - trosglwyddo iaith, myfyrwyr a chynnydd mawr yn y boblogaeth yn cyfuno i greu sefyllfa argyfyngus i'r iaith yn y ddinas.

Y peth sydd angen ei ddadansoddi ar fyrder, dwi'n teimlo, ydi sut y llwyddodd rhai ardaloedd yng Ngwynedd i ddal eu tir ieithyddol - yn Arfon gan mwyaf - yn groes i bron pobman arall yng Nghymru, a sut y gellir efelychu hyn.

Yn anffodus, wn i ddim a ydi hynny'n bosibl. Fel y dywedais uchod, mae dirywiad ieithyddol yn beth cronnol yn hytrach na chyson. Fydd achub yr iaith yn Sir Gâr a Cheredigion yn anoddach o beth wmbrath na'i chynnal yng Ngwynedd. Serch hynny, ei chynnal sy'n rhaid yno, achos oni wneir hynny, mi fydd Gwynedd yn dilyn trywydd ieithyddol Sir Gâr.

Ta waeth, mi adawaf y dadansoddi dwys i eraill!