Mesen o un rymusach

Fydda i ddim yn wir yn hoffi ysgrifennu am rywun na fu i mi erioed gwrdd â nhw rhag imi swnio’n arwynebol neu’n  ffuantus. Ond heddiw bu farw Gerallt Lloyd Owen, a dwi’n teimlo rhyw reidrwydd i ddweud pwt.

Dwi’n cofio’n iawn dysgu am farddoniaeth Gymraeg yn yr ysgol. Dwi’n siŵr nad oedd pawb yn licio barddoniaeth i’r un graddau â fi (a dwi ymhell o fod yn arbenigwr o unrhyw fath ar farddoniaeth cofiwch) ond ro’n i wrth fy modd yn bersonol. Ond cofiaf pan ofynnai athro pwy oedd ein hoff fardd o’r hyn a astudiem, roedd ateb y dosbarth yn gwbl unfrydol bob tro: Gerallt Lloyd Owen.

Egin genedlaetholwr oeddwn i pan ddarllenais Fy Ngwlad am y tro cyntaf erioed. Ro’n i wedi gwirioni arni. Roedd o fel petai’n adrodd rhywbeth wrthyf  a anghofiais ond na wyddwn erioed amdano. Go brin fod unrhyw linell unigol yn holl lenyddiaeth y Gymraeg sydd drwy ryw fodd yn deffro’r Cymro greddfol yn rhywun na Wylit, wylit, Lywelyn ... a hynny heb, ar ei phen ei hun, olygu unrhyw beth o gwbl.

Mae rhywbeth am gerddi Gerallt sydd rywsut yn deffro rhywbeth ym mêr yr esgyrn. Fedra i ddim hyd heddiw roi fy mys ar y peth. Arddelant genedlaetholdeb y pridd – y gwladgarwch greddfol a rhyfedd hwnnw sydd i’w gael ymhlith ni’r Cymry Cymraeg  – nid un yn seiliedig ar resymeg oeraidd na maniffesto nac, efallai, synnwyr cyffredin llawer o’r amser, ond y cariad dwfn hwnnw y gall dyn ei deimlo at ei dir, ei bobl a’i iaith sydd mor naturiol â charu mam. Nid bod yn perthyn i rywbeth nac uniaethu ag ef ond ymdoddi iddo.

A, rhag i mi gamgyfleu fy hun, mae hyn yr un mor wir am ei gerddi nad ydyn nhw’n rhai gwladgarol neu genedlaetholgar. Mae’r naws ynddyn nhw hefyd. Ond i mi ei gerddi am Gymru bob amser ydi’r rhai dwi’n troi atynt dro ar ôl tro.

Mae beirdd dirifedi wedi llwyddo i gyfleu cariad at Gymru a’i phethau, ond nid oes yr un ohonynt wedi gwneud yr hyn a wnaeth Gerallt. Do, gwnaeth hynny. Ond nid drwy fawlganu iddi Hi wlad y gân neu Walia wen. Nid drwy ei throsi’n winllan na dweud mai yma fydd Hi hyd Ddydd y Farn.

Yr hyn lwyddodd Gerallt i’w fynegi oedd y boen ddofn, fyw honno sy’n aml yn cyd-fynd â bod yn Gymro Cymraeg. Bod yn rhan o hen hil ar gyrion. Ac mor braf ydi’r gydnabyddiaeth honno yn lle cael ein llesteirio’n gyson â meddwl bod popeth yn iawn. Roedd yn rhyddhad clywed gwirionedd moel. Roedd yn rhyddhad darllen y gwewyr hwnnw ar bapur. A thrwy hynny, nid gyrru neb i bwll o anobaith a wnaeth, ond atgyfnerthu eu gwydnwch.

Bydd y teimladau a ysgytia cerddi Gerallt yn dragwyddol, hyd yn oed os, ar ddiwedd ein cân, na fyddwn ninnau.

Am golled i Gymru Gymraeg ydi Gerallt Lloyd Owen. Ond, Iesgob, roedden ni ar ein hennill o’i gael.