Heb Fangor, heb Aber, heb Gaergybi: Rhan II

Dydw i ddim am fynd i fanylder enfawr, ond cyhoeddwyd heddiw'r canlyniadau yn ôl wardiau ar gyfer nifer o ystadegau, a'r Gymraeg yn eu plith. Ambell flogiad yn ôl, mi ddadansoddais gryfder y Gymraeg yn y pedair sir Gymraeg yn 2001 (sy'n ddwy erbyn hyn) heb yr ardaloedd mwyaf Seisnig - Bangor yng Ngwynedd, Ynys Cybi ar Fôn, Aberystwyth yng Ngheredigion a Llanelli yn Sir Gâr.

Yn gyntaf, dydw i heb ddadansoddi Llanelli mae arna i ofn. Mae dau reswm am hyn - y cyntaf ydi nad ydw i'n ddigon cyfarwydd â ffiniau Llanelli i wneud hynny'n iawn (roedd data parod gennyf am 2001), ond yn ail, o edrych yn fras ar rai o'r canlyniadau, ymddengys bod y dirywiad yno ar y cyfan yn debyg i ddirywiad cyffredinol gweddill y sir, gan amrywio o ward i ward fel yr amrywia sefyllfa Sir Gâr o ardal i ardal.

Serch hynny, mae 'na ambell gasgliad diddorol o'r tair sir arall. Yn gyntaf, Ynys Môn.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Ynys Cybi	13,138	5,449	41.5%	-4.2%
Gweddill y sir	54,265	33,119	61.0%	-2.3%
Ynys Môn	67,403	38,568	57.2%	-2.9%

Fel y gwelwn, roedd 'na ddirywiad mwy ar Ynys Cybi nag ar weddill Môn, sydd fawr o syndod, er bod y dirywiad yn llai na'r hyn a welwyd yn 2001 mi gredaf. Serch hynny - yn wahanol i ddamcaniaeth a gafwyd yn sylwadau y blogiad blaenorol am hyn - ni welwyd cryfhau ar yr iaith ar weddill yr ynys. Yn wir, dirywiad digon cyson a welwyd - heblaw, yn ddigon diddorol, yn rhai o'r ardaloedd mwy Seisnig fel Benllech, y Fali a Biwmares. Y gwir amdani ydi, ni ellir priodoli dirywiad yr iaith ar Fôn i ardal Caergybi yn unig - mae'n digwydd ym mhob cwr o'r Ynys. Yn groes i'r ddamcaniaeth, ni chryfhaodd y Fro yng nghanol Sir Fôn.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Aberystwyth	12,797	3,950	30.9%	-5.5%
Gweddill y sir	61,050	31,014	50.8%	-3.8%
Ceredigion	73,847	34,964	47.3%	-4.7%

Sefyllfa debyg oedd hi yng Ngheredigion mewn ffordd. Roedd y dirywiad yn Aber yn fawr, ond yng ngweddill y sir yn llai. Yn wir, yng Ngheredigion fwyaf mae'r Cymry Cymraeg yn parhau'n fwyafrif ystadegol, er o drwch blewyn. Yr hyn a ddangosir yma (er bod ffactorau fel myfyrwyr ar waith) ydi bod dirywiad iaith yn aml iawn yn beth cronnol yn hytrach nag yn beth cyson. Dydi hi ddim yn gyd-ddigwyddiad bod yr iaith yn dal ei thir yn well yn y gogledd-orllewin na'r de-orllewin oherwydd ei bod eisoes yn gryfach yno.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Newid ers 2001
Bangor	15,928	5,801	36.4%	-9.9%
Gweddill y sir	101,861	71,199	69.9%	-1.8%
Gwynedd	117,789	77,000	65.4%	-3.6%

Efallai mai Gwynedd ydi'r mwyaf diddorol. Roedd 'na ddirywiad yng Ngwynedd fwyaf ar y cyfan - gwelodd rhai ardaloedd ddirywiad, ac mi lwyddodd eraill i dal eu tir, ac mewn ambell eithriad cymharol brin cryfhaodd y Gymraeg. Ond cynyddu wnaeth y bwlch rhwng Bangor a gweddill Gwynedd. Roedd y dirywiad ym Mangor y tro hwn yn cymharu'n hawdd ag unrhyw ddirywiad a welwyd yn Sir Gâr. Mae ffactorau penodol am hyn - trosglwyddo iaith, myfyrwyr a chynnydd mawr yn y boblogaeth yn cyfuno i greu sefyllfa argyfyngus i'r iaith yn y ddinas.

Y peth sydd angen ei ddadansoddi ar fyrder, dwi'n teimlo, ydi sut y llwyddodd rhai ardaloedd yng Ngwynedd i ddal eu tir ieithyddol - yn Arfon gan mwyaf - yn groes i bron pobman arall yng Nghymru, a sut y gellir efelychu hyn.

Yn anffodus, wn i ddim a ydi hynny'n bosibl. Fel y dywedais uchod, mae dirywiad ieithyddol yn beth cronnol yn hytrach na chyson. Fydd achub yr iaith yn Sir Gâr a Cheredigion yn anoddach o beth wmbrath na'i chynnal yng Ngwynedd. Serch hynny, ei chynnal sy'n rhaid yno, achos oni wneir hynny, mi fydd Gwynedd yn dilyn trywydd ieithyddol Sir Gâr.

Ta waeth, mi adawaf y dadansoddi dwys i eraill!

Snobyddiaeth ieithyddol

Does neb erioed wedi gadael sylw ar y blog hwn sy wedi 'ngwylltio i'n gacwn - dydw i ddim fel rheol yn ymateb fel'na i bethau ar y rhyngrwyd, gan bobl ddienw yn arbennig. Ond heddiw dw i wedi gwylltio. Na, sori, dwi 'di ffycin gwylltio. Mi adawyd y sylw hwn ar y blogiad diwethaf:

Beth sydd angen yw wneud ydi cymeradwyo pobl am gymryd rhan i gyfiethu Twitter i'r Gymraeg. Ydi mae nhw'n defnyddio Google Translate, Ydi mae eu threigliadau a sillafu yn warthus ond pwynt y prosiect ydi gwella iaith rhywyn.
Dwi wedi cyfiethu rhai ymadroddion ac yn gwybod fod nhw'n anghywir drwy obeithio fe fydd rhywyn yn dod ac yn rhoid fersiwn gwell ymlaen.
Fe fydd Twitter i'r Gymraeg ddim yn barod i'r cyhoedd am tua flwyddyn arall. Mae yna lawer o waith profi i'w wneud cyn hynny.
Yn ôl yn mis Rhagfyr mi oedd ni'r Cymru yn cwyno am dirywiad yn y nifer oedd yn siarad a ddefnyddio y Gymraeg. Beth sydd ddim angen ydi mwy o snobyddiaeth iaith. 

Be sy wedi fy ngwylltio yn benodol ta? Ddyweda i wrthoch chi. Y frawddeg olaf, a pharodrwydd diddiwedd cymaint o bobl i luchio'r cyhuddiad 'snobyddiaeth iaith/ieithyddol' at rywun am feiddio dweud bod rhywbeth yn is-safonol neu'n anghywir. Mae o'n bathetig a dw i wedi cael llond twll fy nhin ohono.

Oes, mae 'na snobyddiaeth ieithyddol yn digwydd - ro'n i'n meddwl bod hanes Robyn Lewis yn enghraifft berffaith a dweud y gwir. A dwi'n cydnabod ac yn dallt mewn ambell i gyd-destun dydi Cymraeg 'rhy Gymraeg' (os dach chi'n dallt be sy gen i) ddim yn beth da o gwbl. Mae 'na lot bethau yn cael eu cyfieithu yn 'rhy posh' neu mewn ffordd rhy fawreddog - gan gyfieithwyr gwael weithiau, ond yn amlach na pheidio gan bobl sydd ddim yn gyfieithwyr.

Ond wir-yr, ydi safon yr iaith mor isel ein bod ni'n barod i alw pobl sy'n cwyno am gamsillafu a chamdreiglo yn 'snobs ieithyddol'? Wir-yr? Cym off it!

Cyfeirio'n benodol at Twitter oeddwn i yn y blogiad gwreiddiol, a dw i'n sticio at be ddywedais i, mae rhai o'r cyfieithiadau yn "ffycin uffernol" ac isio'u newid. Rhaid bod rhywfaint yn dod o Google Translate ac mi ddyweda i hyn y funud yma mae Google Translate yn shait peidiwch â'i ddefnyddio i gyfieithu uffar o ddim. Ac mae'r ffaith i rai pethau gael eu cymeradwyo yn ddigalon ddigon ynddo'i hun. Ond nid sôn am Twitter ydw i yn y blogiad hwn so dyna daw ar hynny.

Iasgob, 'snobyddiaeth ieithyddol'? A fuasech chi'n galw rhywun yn cwyno am gamsillafu cyson yn Saesneg yn ieithsnob? Nafsach, fydda chi blydi wel ddim. Buaswn i ddim yn galw hanesydd yn 'snob hanes' tasa fo'n dweud wrtha i fod Brwydr Hastings yn 1066 yn lle 1166 achos mi faswn i'n rong. Efo gramadeg mae 'na reolau, ac maen nhw'n gywir neu'n anghywir (ydi, mae gramadeg ein hiaith yn anorfod gymhleth o bosib, ond dadl arall ydi honno).

Felly dyma gri arall, sydd y tro hwn yn flin yn hytrach nag yn awgrym. A neith pobl plîs stopio gweiddi 'snob ieithyddol' bob tro mae rhywun yn pwyntio allan bod rhywbeth ysgrifenedig yn anghywir neu'n wael? Dydi dweud y dylai rhywbeth fod yn gywir neu ei fod yn crap ddim yn gwneud rhywun yn 'snob ieithyddol'.

Ond efallai wir mai fi sy'n anghywir, ac y dylen ni gyd jyst sillafu, cystrawennu a chreu treigladau ym mha bynnag ffordd y mynnom!

Cri'r Cyfieithydd

Does 'na ddim lot o yrfaoedd sydd ag elfen fwy personol iddynt na chyfieithu, a dydi cyfieithwyr ddim yn licio gwaith ei gilydd yn aml iawn - neu, yn hytrach, elfen gref o 'fi sy'n iawn ac fi sydd orau' ydi o. Ac mi ydan ni'n cwyno amdanom ein gilydd hefyd, o gwyno am gyfieithwyr llawrydd sydd methu â chyfieithu ond yn ennill arian gwell na rhai mewn cwmnïau, i gwmnïau sy'n argyhoeddedig mai dim ond y nhw all gyfieithu'n safonol, i gyfieithwyr y Llywodraeth a allai gyfieithu'r Cofnod cyfan yn fewnol, a llawer mwy yn gwbl ddidrafferth, petaent yn cyfieithu cymaint o eiriau y diwrnod ag unrhyw gyfieithydd arall sydd ddim yn gweithio i'r Llywodraeth...

Mae rhai yn cyfieithu'n llawer rhy llythrennol, eraill yn rhy llafar, ac eraill yn gwneud i'r pethau symlaf swnio fel dogfen gyfreithiol gymhleth. Mae eraill yn meddwl y gallan nhw gyfieithu jyst  achos bod ganddyn nhw Gymraeg da, ac eraill sy'n arloesol i'r graddau eu bod yn creu treigladau newydd sbon na welwyd mohonynt erioed.

O be mae o werth, fydda i'n licio meddwl fy mod i'n dda wrth fy ngwaith, a bod gennyf fy arddull fy hun a bod honno'n un addas a darllenadwy. Fydda i hefyd yn meddwl, yn ddigon trahaus, fod gen i rywfaint o ddawn am droi pethau cymhleth yn Saesneg yn bethau syml yn Gymraeg. Ond dw i'n gwybod bod 'na gyfieithydd yn llechu'n rhywle a fyddai'n darllen fy ngwaith ac yn meddwl ei fod o'n dda i ddim. A beryg mi feddyliaswn yr un peth amdano yntau. Byd bach felly ydi byd y cyfieithydd.

Dydi hynny ddim yn meddwl bod cyfieithwyr yn bitchy. Dydyn nhw ddim - mae rhai o'm ffrindiau gorau i'n gyfieithwyr. Er, dw i'n dallt yn iawn y disgrifiad a wnaed ohonynt gan ffrind i ffrind - paranoid bunch of freaks. Mi ydan ni'n gallu bod yn paranoid iawn am ein gwaith ein hunain, ac mae cyfieithu yn un o'r gyrfaoedd hynny sydd yn atyniadol iawn i bobl, wel, od. Od iawn ar adegau.

Ddywedish i wrthoch chi erioed fod gen i benglog o Ffrainc yn y bathrwm?

Ta waeth, rhyw ddadleuon felly y byddwn ni'n eu cael ym myd bach cyfieithu ond mae 'na un peth 'dan ni i gyd yn gytûn amdano - dydach chi ddim yn gallu cyfieithu. Na, dydach chi ddim. Does 'na dim yn gwylltio cyfieithydd yn fwy na rhywun yn dweud "dw i'n cyfieithu yn gwaith hefyd (noder rheswm)" pan nad ydyn nhw actiwli yn gyfieithydd. Dealladwy yn tydi? Sgil ydi cyfieithu, a dydi o ddim yn sgil y gall pawb ei meistroli - hyd yn oed os oes ganddyn nhw Gymraeg cystal â William Morgan.

Yrŵan, mi ges ddadl fach efo Siân Tir Du (sy'n blogio hyd yn oed yn llai aml na fi erbyn hyn) am gyfieithu Twitter, ar Twitter. Ddaru mi awgrymu ei bod yn well i gyfieithwyr beidio â heidio ato i helpu allan gan ei fod yn well i gael pobl 'gyffredin' (er diffyg gair gwell, ond i gyfieithydd mae unrhyw un sydd ddim yn gyfieithydd yn gyffredin iawn) greu'r peth er eu budd nhw. Prin fod yna gyfieithydd sydd heb o leiaf unwaith syrthio i'r fagl 'cyfieithu er cyfieithwyr eraill', sy'n dueddol o ddigwydd yn arbennig mewn swyddfa gan y bydd rhywun arall yn prawfddarllen eich gwaith.

Ond na, ebe Siân.

A Siân oedd yn iawn.

Dw i 'di bod yn cyfieithu bach o Twitter yn ddiweddar, yn benodol achos dydw i ddim yn y gwaith ar y funud - wedi'r cyfan, peth diwethaf dwisho'i wneud ydi cyfieithu'n wirfoddol ar ôl diwrnod o gyfieithu. Argoledig. Mae 'na lot iawn iawn o gyfieithiadau Twitter - nifer a gymeradwywyd - yn ffycin uffernol. Dydw i ddim yn jyst cyfeirio at y ffordd mae pethau'n cael eu geirio, ond yn hytrach pethau sylfaenol fel sillafu a threiglo. Fydd Twitter, pan gyhoeddir y fersiwn Gymraeg, yn siop siafins.

Iawn, bitshiad da oedd lot o'r uchod, ond wir-yr, apêl fach hefyd i rywun sy'n licio'i Dwityr erbyn hyn - os ydach chi ar Twitter a bod ganddo chi Gymraeg da, rhowch gynnig ar ei gyfieithu neu jyst dewis o blith y cyfieithiadau mae eraill wedi'u cynnig, achos y ffordd mae hi beryg fydd y fersiwn Gymraeg mor wael na fydd neb isio'i defnyddio hi beth bynnag

Heb Fangor, heb Aber, heb Gaergybi, heb Lanelli...

Yn 2001 roedd 'na bedair sir Gymraeg, ond roedd gan bob un o'r rheini rywbeth arall yn gyffredin rhyngddynt. Roedd ym mhob un ardal a oedd yn sylweddol llai Cymraeg na gweddill y sir. Dw i wedi clywed sawl gwaith pobl yn dweud y byddai'r Gymraeg yn gryfach pe na bai'r darnau hyn o'r sir yn rhan o'r siroedd a'u bod nhw'n "dragio" gweddill y sir i lawr.

Ond a oedd hynny'n wir mewn gwirionedd? Does ganddo ni mo ystadegau 2011 ar hyn o bryd - fe'u cawn mewn rhyw fis - ond prin fod y sefyllfa'n eithriadol o wahanol o ran hyn ddeng mlynedd yn ddiweddarach.

I ddechrau dylid nodi'r pedair ardal sydd dan sylw: Ynys Cybi yn Sir Fôn; Bangor yng Ngwynedd; Llanelli yn Sir Gâr ac Aberystwyth yng Ngheredigion.

Dylid nodi hefyd, yn sicr yn achos y tri cyntaf, y gwelwyd cwymp mawr yng nghanran y bobl sy'n siarad Cymraeg yn y llefydd hyn dros yr 20-30 mlynedd ddiwethaf, i'r graddau bod y cwymp cyffredinol a welwyd yn 2001 yn y siroedd hynny i raddau cymharol yn deillio o'r cwymp a welwyd yn yr ardaloedd penodol hynny. Dydw i ddim yn sicr, ond dw i'n meddwl bod y sefyllfa yn Aberystwyth ychydig yn wahanol.

Peth arall sy'n gyffredin rhwng y pedwar lle ydi mae nhw ydi cymunedau mwyaf eu siroedd cyfatebol - yn achos Llanelli ac Ynys Cybi (yr oedd 85% o Gaergybi yn 2001) o lot fawr. Felly bydd unrhyw gwymp yn yr ardaloedd hyn yn effeithio'n fawr ar ganran gyffrdinol y sir gyfan.

Yn gyntaf, Sir Fôn ac Ynys Cybi

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Ynys Cybi	12,639	5,770	45.7%	-14.1%
Gweddill y sir	52,040	32,939	63.3%	+3.5%
Ynys Môn	64,679	38,709	59.8%

 Cwymp ar Ynys Cybi oedd y rheswm pennaf dros y dirywiad yn Ynys Môn y tro diwethaf, a chan fod ond dirywiad bach ym Môn y tro diwethaf, tybed faint o hynny y gellir ei briodoli i ardal Caergybi? Ymddengys i mi fod Ynys Môn yn gyffredinol yn ymddangos yn un o'r ardaloedd lle mae'r Gymraeg wydnaf y dyddiau hyn - yn ystadegol, hynny ydi. Ta waeth, rhyw fymryn yn Gymreiciach fyddai Môn minws Caergybi, ond mae'n dangos bod y Gymraeg yn dal ei thir yn llawer gwell ar yr ynys ei hun nag ar Ynys Cybi.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Aberystwyth	11,136	4,055	36.4%	-15.4%
Gweddill y sir	61,748	33,717	54.6%	+2.8%
Ceredigion	72,884	37,772	51.8%

Mymryn bach yn fwy Cymraeg fyddai Ceredigion heb Aberystwyth, sy'n llai Cymraeg na gweddill y sir ers cyn cof beth bynnag, ond roedd mwyafrif go lew heb y dref. Mi fuaswn i'n mentro dweud, pan ddadansoddwn ystadegau 2011 mewn mis, y gallai fod mwyafrif Cymraeg ei iaith yng Ngheredigion ac eithrio Aberystwyth. Er, dydi hynny ddim yn golygu mai dim ond yn Aber y mae Seisnigeiddio yn mynd rhagddo - fe wyddom i'r gwrthwyneb. Ond mae 'na galondid yma o wybod bod myfyrwyr yn chwarae rhan fawr yn hyn o beth yn hytrach na mewnfudwyr parhaol.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Bangor	13,310	6,166	46.3%	-22.4%
Gweddill y sir	99,490	71,329	71.7%	+3.0%
Gwynedd	112,800	77,495	68.7%

Ac eithrio ambell i fan yn ne'r sir, mae Bangor yn Seisnicach o lawer na Gwynedd yn gyffredinol - o lawer iawn a dweud y gwir. Mae'r bwlch rhwng Bangor a gweddill y sir yn fwy nac yn y siroedd eraill â'u mannau Seisniciaf o bwys. Yng ngweddill y sir roedd siaradwyr Cymraeg yn fwyafrif enfawr. Ac mae'n hysbys bod dirywiad enfawr yn y Gymraeg ym Mangor dros yr 20 mlynedd ddiwethaf. Mae'n debyg y cawn ddarlun cymysg iawn o Wynedd y tro hwn - buaswn i'n rhagdybio y bydd rhai ardaloedd yn galonogol o gadarn, ac eraill yn siom garw. Ond mentrwn i ddweud y bydd y cwymp ym Mangor yn fwy na gweddill y sir (3%), ac fel yr ardal fwyaf poblog mae hynny'n ystadegol bwysig. Efallai bod Gwynedd fwyaf yn parhau'n gadarn, wedi'r cwbl. Cawn weld.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Llanelli	42,940	14,340	33.3%	-16.8%
Gweddill y sir	124,443	69,462	55.8%	+5.7%
Sir Gâr	167,373	83,802	50.1%

Yn olaf, dyma Sir Gâr - y sir sydd fel petai heb ffrind yn y byd ar y funud - ac ardal Llanelli (sef y dref ei hun a hefyd Lanelli Wledig). Fel y gwelwch, byddai Sir Gâr yn 2001 wedi bod yn sylweddol Gymreiciach heb ardal Llanelli yn rhan ohoni. Mentrwn i ddweud y bydd hynny'n wir eto y tro hwn, ond nid i'r graddau y bydd siaradwyr Cymraeg yn fwyafrif yng ngweddill y sir. A fydd 'na gwymp mawr yma? Bydd angen gweld yr ystadegau lleol er mwyn gweld darlun cwbl gyflawn o broblemau'r Gymraeg yma, a ph'un a ydi gweddill y sir yn dilyn patrymau a welwyd yn Llanelli y tro diwethaf.

Ond dyma'r casgliad cyffredinol. Fyddai'r Gymraeg ddim llawer cryfach ar lefel sir gyfan yng Ngwynedd, Ynys Môn na Cheredigion heb Fangor, Ynys Cybi ac Aberystwyth. Tybia rhywun y bydd y Gymraeg yn dirywio mwy ym Mangor ac ar Ynys Cybi na'r dirywiad sir-gyfan cyffredinol, sydd mewn ffordd wyrdroedig, yn galonogol o ran cymunedau gwirioneddol Gymraeg. Er, mentra i ddweud, na fydd yr ystadegau yn galonogol yng ngwir ystyr y gair, chwaith.

Yn Sir Gâr buaswn i'n reddfol feddwl efallai na fydd cwymp yn Llanelli yn wahanol i'r hyn a welwn y tu hwnt i weddill de-ddwyrain y sir, ond cawn weld. Ond y casgliad ydi hyn: dydi'r ardaloedd mawr, mwy Seisnigaidd, ar y cyfan, ddim yn gwneud gwahaniaeth anferthol i Gymreictod cyffredinol Sir.

Rhaid i mi gyfaddef, nid dyna'r casgliad yr oeddwn yn disgwyl ei ffurfio ar ddechrau'r blogiad yma! Fydd yn ddiddorol gweld patrwm 2011.

Spar-iwch ni gyd!

Ac eithrio'r Hen Rech, mae pawb wedi beirniadu sioe Robyn Lewis yn Spar Pwllheli wythnos diwethaf, er mai'r peth callaf imi ddarllen ydi cyfraniad Blogmenai sy'n dweud yn ddigon call fod y ddwy ochr wedi bod braidd yn styfnig. Tueddu i gytuno efo hynny ydw i - hyd y gwela i creu helbul dros fawr o ddim wnaeth o, mewn ffordd sydd o gryn embaras i nifer ohonom sy'n gefnogol o'r Gymraeg, a dw i'n dweud hynny fel tipyn o ffasgydd iaith fy hun, er yn un ciwt ar y diawl. Doedd o ddim yn 'safiad' dros yr iaith, waeth beth ydoedd.

Ar y llaw arall mi ellir dadlau i raddau mai'r cwsmer sydd bob amser yn gywir, a waeth pa mor bitw oedd y cyn Archdderwydd, debyg y gallasai'r hogan fod wedi ymateb yn Gymraeg pe dymunai, neu geisio gwneud. Dwn i'm wir. Ond dydi cywiro Cymraeg pobl ddim yn helpu o gwbl. Bydd rhai ohonoch chi'n cofio Siop Pendref, Bangor - dydw i ddim yn cofio enw'r ddynas oedd yn berchen ar y lle, ond dw i'n nabod nifer fawr iawn o bobl, fi yn eu plith, oedd yn gwrthod mynd yno wedi ambell i ymweliad gan eu bod nhw wedi laru ar y perchennog yn cywiro'u Cymraeg nhw. Ro'n i'n hapus ddigon gweld diwedd ar y siop honno ac agor Palas Print ym Mangor yn ei lle.

Ta waeth, ar ôl dweud hynny i gyd dw i am fod yn rhagrithiol - achos wedi trafod y mater uchod y rheswm nesi lunio'r blog hwn oedd er mwyn gofyn; ydan ni wir yn genedl mor ddiflas bod yn rhaid inni ddiddannu ein hunain efo straeon fel hyn? Dani wedi bod yn uffernol yn 2012.

Nid dyma'r tro cyntaf inni wneud môr a mynydd o rywbeth digon di-ddim eleni. Roedd y ffys a wnaed am hanes y Ffermwyr Ifanc y tu hwnt i bob rhesymeg ac yn enghraifft berffaith o allu tragwyddol y Cymry Cymraeg nid yn unig i ymgecru ymysg ei gilydd, ond ymgecru am bethau sydd, o ystyried problemau llu ein gwlad, yn ddibwys. Ni welwyd erioed cymaint o sylwadau ar Golwg360 nag ar y mater hwnnw. Yn bersonol, welish i'r ddwy ochr i'r ddadl y tro hwnnw, ond mae unrhyw un sy'n meddwl yr haeddodd y stori y fath sylw off eu pen. Yn llwyr. Wirioneddol yn llwyr. Ac mae'n gwneud i ni fel Cymry Cymraeg edrych yn bitw.

Dywedodd Dewi Sant 'gwnewch y pethau bychain', nid 'ewch dros ben llestri am y pethau bychain'. Ddylen ni Gymry Cymraeg stopio bod mor bitw yn 2013, stopio rhoi sylw i straeon dibwys, ac efallai canolbwyntio ar drafod pethau sy'n werth eu trafod.

Sgiliau yn y Gymraeg

Un set o ffigurau sydd heb gael llawer o sylw, ond a gafodd gryn sylw ddegawd yn ôl, ydi'r canrannau sy'n honni o leiaf un sgil yn y Gymraeg. Y ffigwr y tro hwn oedd 26.2%, sydd yn llai o ryw ddau y cant na'r tro diwethaf. Isod dwi wedi llunio tabl a map gyda'r nifer sy'n honni bod ganddynt ryw fath o sgiliau yn y Gymraeg a'r newid rhwng 2011 a 2001.

Sir	Sgiliau yn y Gymraeg yn 2011	Newid o 2001
Gwynedd	72.9	-3.2
Ynys Môn	68.6	-1.8
Sir Gâr	58.2	-5.4
Ceredigion	57.1	-5.1
Conwy	38.7	-1.0
Sir Ddinbych	34.7	-1.3
Powys	27.5	-2.6
Sir Benfro	26.9	-2.5
Castell Nedd PT	24.2	-4.6
Wrecsam	20.6	-2.3
Sir y Fflint	20.0	-1.4
RCT	19.2	-1.9
Abertawe	18.9	-3.6
Pen-y-bont	16.9	-3.0
Bro Morgannwg	15.9	+2.6
Caerdydd	15.7	-0.6
Caerffili	15.7	-1.0
Merthyr Tudful	14.7	-3.0
Sir Fynwy	13.7	+0.8
Torfaen	13.1	-1.4
Casnewydd	12.7	-0.7
Blaenau Gwent	11.2	-5.7

 

Un o ddamcaniaethau ffigurau uchel y cyfrifiad diwethaf oedd pobl yn honni bod ganddyn nhw, neu eu plant, fwy o allu yn y Gymraeg nag oedd ganddyn nhw mewn gwirionedd, ac efallai bod yr uchod yn ffordd dda o ddehongli hynny - yn wir, i raddau efallai ei fod yn well na'r ystadegau pennawd.

 

Mae'r cwymp a welwyd yng Ngheredigion a Sir Gaerfyrddin yn debyg i'r cwymp a welwyd yn nifer y bobl a ddywedodd y medrant Gymraeg - mae hyn hefyd yn wir am Wynedd a Môn - sydd mewn ffordd yn gadarnhad anghysurus o ddirywiad yr iaith yn ei chadarnleoedd. Adlewyrchir hynny yn Abertawe a CNPT hefyd, sy'n ddangosydd trist arall o sefyllfa'r iaith yn y de-orllewin. Annhebygol fod goradrodd yn 2001 yn yr ardaloedd hyn. Mae rhai yn awgrymu tanadrodd a bod y Gymraeg mewn cyflwr gwell na'r hyn a awgrymir gan yr ystadegau swyddogol; yn bersonol, wn i ddim a ydi hynny'n wir i raddau a fyddai, neu a ddylai, ein cysuro.

 

Serch hynny, yn y Gogledd a'r Gorllewin yn benodol mae'n bosib fod y gwir nifer sy'n siarad Cymraeg yn rhywle rhwng y ffigurau pennawd a'r ffigurau o ran sgiliau yn yr iaith. Mae'r gwahaniaeth yn 14.3% yn Sir Gaerfyrddin ac yn 9.8% yng Ngheredigion. Dydw i ddim yn arddel gobaith ffug ond mae'r gwahaniaethau hynny'n enfawr. Efallai yng Ngheredigion mai mewnfudwyr sydd â chrap ar yr iaith ydi rhai o'r 9.8% ychwanegol, ac yn Sir Gaerfyrddin efallai bod llawer o'r 14.3% yn bobl sydd â diffyg hyder yn disgrifio'u hunain fel siaradwyr Cymraeg ond sydd serch hynny'n gwybod bod ganddynt sgiliau yn y Gymraeg - pobl a all i bob pwrpas siarad Cymraeg.

 

Wrth gwrs, damcaniaethu ydw i am yr uchod - ond dylen ni ystyred pam bod y ffasiwn wahaniaeth yn bodoli.

 

Hefyd, mae dirywiad yn y ganran a honnodd sgiliau yn y Gymraeg ledled y Cymoedd ac yn arbennig ym Mlaenau Gwent. Yn yr ardaloedd hyn, awgryma oradrodd mawr yn 2001, felly teg dweud bod cyfrifiad y llynedd yn rhoi darlun tecach, er tywyllach, o sefyllfa'r iaith. Serch hynny, mae gweld dirywiad yn rhywle fel Caerdydd, lle gwelwyd mewnfudo mawr o'r ardaloedd Cymraeg, yn rhywsut dawelu'r ddamcaniaeth fod y Gymraeg ar wir gynnydd yno hefyd, ac nad ydi mudo oddi mewn i Gymru, yn benodol i Gaerdydd, o fudd enfawr i gryfder y Gymraeg ar lefel Cymru gyfan,.