Llanelli

Felly dyma ddod â ni at sedd a allai, o ildio’r canlyniad cywir, newid gwleidyddiaeth Cymru, a dwi o ddifrif am hynny. Pe baech wedi dweud nôl ym 1997, ddeng mlynedd yn ddiweddarach y byddai Plaid Cymru yn ennill Llanelli gyda hanner y bleidlais, i Seilam Dimbach â chi ar eich union. Bu degawd cyntaf yr 21ain ganrif yn gymysglyd i Blaid Cymru – ond dyma un o’i llwyddiannau pendant.

Dyma hefyd y dadansoddiad mwyaf swmpus a wnaed gennyf hyd yma – felly peidiwch â pharhau oni fo chi’n ddewr!

Dwi ddim am adrodd yr hanes yn fanwl – gwn yn iawn beth ddigwyddodd yn ’99 ac ers hynny. Dydw i ddim chwaith am roi sylw i’r Democratiaid Rhyddfrydol na’r Ceidwadwyr. Do, cawsant dros chwarter y bleidlais rhyngddynt ym 1997 – ond roedd yn llai na 14% yn 2007 ac mae’n wybodaeth gyffredin nad ydi’r un o’r pleidiau yn rymoedd yn yr ardal.

Dwi am gynnig dadansoddiad nid fesul plaid ond etholiad y tro hwn. Ac awn yn ôl i berfeddion ’97 yn gyntaf. Cafodd Llafur bron 24,000 o bleidleisiau, sef 58% o’r pleidleisiau. Wrth gwrs, roedd elfen gref o bleidlais bersonol i Denzil Davies, ond er mor uchel ydi’r bleidlais honno, a’r mwyafrif yn ei sgîl, rhaid cyfaddef ni fu fyth mor uchel â gweddill y cadarnleoedd, lle y gallasai Llafur ddisgwyl ennill yn hawdd dros 60% o’r bleidlais mewn blwyddyn wael. Dydi Llafur byth wedi gwneud hynny yn Llanelli dros yr 30 mlynedd diwethaf. Felly, mae’n gymharol wan yma. Pwysleisiaf y gair ‘cymharol’!

Fodd bynnag mae un gwahaniaeth sylfaenol rhwng Llanelli a chadarnleoedd eraill De Cymru Llafur, sef cryfder y Gymraeg. Mae 47% yn gallu siarad Cymraeg yma, ac yn wir ardal Pontyberem yw’r ardal Gymreiciaf ei hiaith yn Ne Cymru gyfan. Ond serch hynny, ni lwyddodd Plaid Cymru fwrw gwreiddiau yma fel y gwnaeth mewn rhannau eraill o Sir Gâr.

Roedd 1997 yn drobwynt i Blaid Cymru yma hefyd. Daeth yn ail, wedi blynyddoedd maith o fod yn drydydd, neu bedwerydd hyd yn oed. ‘Doedd hi ddim yn ail credadwy iawn – cafodd y Blaid lai na phumed o’r bleidlais, wedi’r cwbl. Megis dechrau oedd hi.

Fel y dywedais af i ddim i drafod ’99. Ond, tybed a fyddai’r Blaid wedi ennill hyd yn oed yn ei phenllanw heb Helen Mary Jones? Bydd rhaid i eraill ateb y cwestiwn hwnnw, dydw i ddim yn gwybod yr ateb.

Er gwaethaf 1999, roedd 2001 yn ganlyniad da yma i Blaid Cymru. Roedd y gogwydd o 10% yn sylweddol mewn etholiad cyffredinol. Ond dim ond tua dwy fil gynyddodd pleidlais Plaid Cymru – collodd Llafur tua 6,000 o bleidleisiau. Dydi ennill sedd ar golled gwrthwynebydd ddim yn sail gadarn i frwydro am sedd. Rhaid trosi pleidleisiau i’ch cornel chi. Ar ddechrau’r ganrif, nid dyma’r sefyllfa yma.

Ni welwyd canlyniad agosach mewn etholiad Cynulliad nac yma yn 2003. Collodd Helen Mary o 21 o bleidleisiau, a hynny oherwydd iddi golli mwy o bleidleisiau na Llafur. Rhaid nodi hyn, fodd bynnag: y flwyddyn honno cafodd y ddwy blaid eu niferoedd isaf o bleidleisiau yma erioed mewn etholiad Cynulliad, a Llafur ei nifer isaf erioed.

Collodd y ddwy eto bleidleisiau yn 2005, ond Plaid Cymru ddioddefodd fwyaf. Cydnabyddir y cafodd ymgyrch wan y flwyddyn honno yn y sedd. Dwi’n sylwi fodd bynnag bod patrwm ym maint dirywiad y blaid Lafur yma – roedd ei phleidlais i lawr tua thraean o 1997 – sy’n ddigon cyffredin ymhlith seddau ei chadarnleoedd, fel y gwelsom o ddadansoddiadau blaenorol. Dirywiad cyson a phendant; newid cymdeithasol a gwleidyddol yn troi’n realiti ystadegol.

Y ddwy blaid fach, y Torïaid a’r Rhyddfrydwyr, fanteisiodd ar gwymp yr uchod, o tua 4% yr un. Gwelaf y ddau yn cael eu gwasgu ym mrwydr y flwyddyn nesaf gan Blaid Cymru a Llafur.

Dyna grynodeb o 1997 i 2005. Trai arferol i Lafur, llanw a thrai i’r Blaid. Gellir i raddau alw’r cyfnod hwnnw yn gyfnod ‘cynnar’ sedd Llanelli yn oes datganoli – heb geisio swnio’n ymhongar, wrth gwrs! Adlewyrchai batrymau Cymreig o ran ei phleidleisio, ond roedd y duedd a welwyd yma ar ôl hynny, i bob pwrpas, yn unigryw.

Ail-gipiodd y Blaid Llanelli yn 2007. O ystyried mwyafrif y blaid Lafur, ‘doedd hynny fawr o gamp ar lefel y Cynulliad, ond roedd maint y fuddugoliaeth yn sicr yn gamp. Cafodd Helen Mary dros hanner y bleidlais, a bron 14,000 o bleidleisiau - mwyafrif o bedair mil dros Lafur. Yn wir, eisoes mae’r sedd yn ymddangos yn ddiogel iddi yn 2011. Y peth mwyaf anhygoel oedd iddi wneud hyn gyda 7% yn fwy o bobl yn pleidleisio (49% a wnaeth) nag yn 2005. A dyna sy’n gwneud Llanelli yn unigryw o safbwynt Plaid Cymru. Mewn parthau eraill, mae’r Llafurwyr wedi aros adref. Yn Llanelli, maent yn raddol droi at Blaid Cymru – sefyllfa nas adlewyrchir yn unman ac eithrio Arfon yn y gogledd.

Profir hynny gan y nifer a bleidleisiodd – roedd y ganran yr un fath yn ’99 a ’07. Dim ond 4% yn llai yw cyfradd Llafur, ond mae’r Blaid 8% yn uwch. Wn i, dwi’n dweud o hyd ‘ni ellir trosi canlyniadau Cynulliad i San Steffan ... ’ – ond ddôi at hynny yn y man.

Felly beth oedd cyfrinach llwyddiant y Blaid yn Llanelli, a pham na’i throsglwyddwyd i rannau eraill o Gymru Llafur? Rhaid clodfori Helen Mary yn hyn o beth, ond mae dwy ochr i’r geiniog. Mae hi’n llysgennad gwych i Blaid Cymru yn yr ardal. Ar y llaw arall, dwi ddim yn siŵr a fyddai Plaid Cymru mor gryf yn yr ardal hebddi – dydi cefnogaeth i unigolyn ddim bob amser yn gefnogaeth i Blaid. Gallai anwybyddu hynny wanychu ymgais y cenedlaetholwyr i gipio’r sedd yn 2010.

Rhywbeth sy’n awgrymu, yn hytrach na phrofi, ai cefnogaeth unigol ynteu newid sylfaenol sydd ar waith, ydi canlyniadau etholiadau i gyngor sir. Awgrymodd etholiadau cyngor 2008 mai’r ail yw’r brif reswm.

Cyn 2008, roedd gan Lafur 16 sedd yn etholaeth Llanelli, a Phlaid Cymru 5. Ar ôl yr etholiadau hynny, roedd gan Lafur 5 (-11) a Phlaid Cymru 15 (+10). Mae hynny’n dro byd, yn ogwydd uniongyrchol, ond yn ôl fy nealltwriaeth i (croeso i chi roi gwybod fel arall), cafodd Llafur o hyd fwy o bleidleisiau na Phlaid Cymru. Felly, er bod y Blaid wedi treblu ei chynrychiolaeth a Llafur wedi chwalu, Llafur fyddai wedi ennill ar ffurf gyfrannol.

Tri o’r bron oedd eleni - enillodd Plaid Cymru yma, ond nid yn gwbl argyhoeddedig fel y gwelwn. 34% o’r bleidlais a gafodd (5,990), er y cafodd Llafur gweir arall ar 23% (4,052). Er, mae cynsail; enillodd y Blaid yma yn etholiadau Ewrop 2004 hyd yn oed, a chynyddu gwnaeth mwyafrif Llafur yn 2005. Rhybudd o’r gorffennol yn anad dim.

Ym mêr fy esgyrn, alla’ i ddim meddwl y bydd y polau o fudd i ni ddadansoddi Llanelli. Yr unig arwydd sydd gennym o ba mor agos y gallai fod oedd y cafodd ei chynnwys eleni mewn arolwg barn o seddau ymylol y DU, ac ymddiheuraf am y diffyg dolen. Llafur ddylai ennill yn ôl y pôl hwnnw, ond meddyliwch ennyd. Llanelli - lle mae gan y blaid Lafur fwyafrif o dros 7,000 a thros 20% - ar restr o seddau ymylol?

Âf yn ôl at ddull dwi’n ei hoffi o geisio dadansoddi canlyniadau, sef isaf ac uchaf bleidleisiau. Yn yr achos hwn, bydd ond angen dadansoddi isaf bleidlais Llafur ac uchaf bleidlais Plaid Cymru, a hynny yn sgîl y ffaith y byddai rhywun yn disgwyl i Lafur fod yn ddigon agos i’w hisafswm yn 2010, a Phlaid Cymru dueddu at ei huchafswm.

Y ffigur hudol ydi’r 15,000 mi dybiaf. Os caiff Plaid Cymru yn agos at hynny, mae ganddi gyfle o ennill. Os caiff Llafur tua hynny, gallai golli. Do, cafodd Plaid Cymru 14,000 o bleidleisiau yn 2007, ond a all drosglwyddo hynny i San Steffan?

Dydi’r cenedlaetholwyr heb lwyddo gwneud hynny yn gyffredinol – ond ai fi ydi’r unig un sy’n teimlo y gallai Llanelli fod yn eithriad i’r rheol? I raddau helaeth iawn, mae Plaid Cymru wedi llwyddo o ddifrif i gipio a chadw pleidleisiau gan y blaid Lafur, a chynnal ei llwyddiant, yn yr ardal hon. Hyd y clywaf hefyd, mae ymgyrch y blaid Lafur yno ar hyn o bryd yn anweladwy a’i threfniant ar chwâl – mae hi’n flêr ac yn ddigyfeiriad - a Phlaid Cymru wedi dechrau ymgyrchu o ddifrif. A all gael 15,000 o bleidleisiau yma?

Mentraf ddweud y gall ragori ar hynny fymryn. Dylai yn sicr anelu at ennill tua 15,000 o bleidleisiau.

Ond beth am Lafur? A all ei phleidlais syrthio’n llai na hynny? Yn ystadegol, mae’n ddigon posib. Gan gael 16,500 yn yr etholiad diwethaf (mil i lawr o 2001), mae’n ddigon hawdd rhagweld yn y sefyllfa gyfredol Llafur yn colli tua 1,000 o bleidleisiau yn rhagor yma. I bwy, os rhywun o gwbl, wn i ddim. Un peth o’i phlaid ydi Nia Griffith – mae hi’n boblogaidd yn lleol ac yn cael ei chydnabod fel aelod cydwybodol ac effeithiol, ond heb ag ennyn yr un hoffter â Denzil gynt. A yw’n ddigon poblogaidd i wrthnewid y duedd a welir yn Llanelli?

A all Llafur ddisgyn at y 15,000? Gall. Mae’n anodd iawn dweud a ydi hynny’n debygol ai peidio, ond mae tueddiadau yn awgrymu ei bod yn bosibl. Ydi hyd yn oed y llai na 10,000 a bleidleisiodd i Lafur yn 2007 yn debygol oll i gadw’r driw i Nia Griffith? Ar y cyfan, ydyn, mae’n siŵr. Ond faint yn fwy na’r gwir selogion hynny a fydd yn cyboli pleidleisio dros lywodraeth amhoblogaidd, ‘sgwn i.

Byddwn i ddim yn mynd mor bell â dweud mai Plaid Cymru sydd â’r fantais, cofiwch, eithr y momentwm. Mae ‘na wahaniaeth mawr fanno.

Yn nifer o seddau Cymru, Llafur v. Ceidwadwyr yw’r frwydr, a disgwylir i seddau felly ddilyn patrwm cenedlaethol o ran arolygon barn ac ati. Ond mewn seddau felly gellir disgwyl, yn ddigon teg dwi’n meddwl, i Lafurwyr droi allan i bleidleisio i atal y Ceidwadwyr, ac ambell i genedlaetholwr neu ryddfrydwr fenthyg pleidlais iddynt – dyna natur y bleidlais wrth-Dorïaidd yng Nghymru. Ond yn y seddau prin hynny nad y Ceidwadwyr yw’r prif fygythiad, gellir diystyru’r effaith honno i raddau helaeth. Heb fygythiad lleol y Ceidwadwyr, mae’r cymhelliant i bleidleisio i Lafur yn is.

O ganlyniad i hynny, yn Llanelli o leiaf mae’n anodd gweld Llafur yn cynyddu ei phleidlais o dan unrhyw amodau. Os bydd mwy o bobl yn pleidleisio na’r tro diwethaf, gellir disgwyl i Lafur gadw ei phleidlais yn sefydlog – o bosibl ei chynyddu fymryn. Os bydd nifer tebyg, neu lai, yn pleidleisio, bydd nifer ei phleidleisiau yn syrthio yn ôl pob tebyg. Bryd hynny mae ‘na beryg mawr iddi.

Y peryg a gyflwynir gan Blaid Cymru ydi ei bod wedi llwyddo i wneud dau beth, sef cornelu’r bleidlais wrth-Lafur, a dwyn Llafurwyr i’w chorlan – a ‘does dim i awgrymu bod y duedd honno naill ai yn atal, neu o ran yr un sedd benodol hon, am newid mewn etholiad cyffredinol.

Mae 7,000 o fwyafrif yn gadarn ar yr olwg gyntaf. Ond er y disgwylir yn gyffredinol i seddau fel Gorllewin Caerdydd (mwyafrif: 8,167), Alun a Glannau Dyfrdwy (8,378), Delyn (6,644) a Wrecsam (6,819) fod yn agos, pam lai Llanelli? Yn fy marn i, mae Llanelli yn debycach o newid dwylo na’r un o’r uchod.

Un ystadegyn bach arall cyn i mi roi fy mhen ar y bloc. O ran etholiadau cenedlaethol o 2003 ymlaen (ac eithrio Ewrop 2004 oherwydd diffyg data ar fy rhan i – alla’ i ddim am fy myw dod o hyd i ganlyniadau seddau unigol ar gyfer 2004) mae Llafur wedi cael ar gyfartaledd 39.6% o’r bleidlais a Phlaid Cymru 37%. Agos.

Ydw, dwi isio i Blaid Cymru ennill yma, alla’ i ddim gwadu hynny. Ond dwi’n gwisgo fy het ddiduedd wrth wneud y dadansoddiadau hyn, gyda llond sach o ystadegau a phinsiad o reddf. Dyma hi.

Proffwydoliaeth: Bydd hwn yn ganlyniad mawr. Bydd llai na mil o bleidleisiau ynddi yr un ffordd neu’r llall, ond dwi am roi Llanelli i Blaid Cymru.