Y 5 Ymerodraeth Fwyaf Shit Erioed

Bydd unrhyw un sy’n f’adnabod, y bendithiol rai, yn gwybod mai hanes ydi fy mheth i; llyfrau am hanes ydi’r rhai dwi’n eu darllen yn fwyaf brwd. Mae hanes yn ddifyr. Tydw i ddim yn fath o ysgolor nac ysgolhaig nac arbenigwr, ond dwi’n licio fy hanes yn fawr.

Bywyd ymerodraethau sy’n ddifyr. Y peth ydi, mae pethau lu yn cael eu hysgrifennu am y rhai mawrion, llwyddiannus – y rhai gorau os mynnwch (wn i y bydd yna ryw gont yn darllen yn meddwl “ond mae ymerodraethau’n beth drwg!” ond go with the flow efo fi ar hwn, iawn?) ac mae ‘na ymerodraethau eithaf blydi trawiadol wedi bod ar y ddaear: Rhufain, Ymerodraeth y Qing, Persia, y Galiffiaeth Fwslimaidd ac, sori dweud, yr Ymerodraeth Brydeinig, i enwi ond rhai.

Ond dydi rhestru pethau da ddim yn hwyl. Mae yna ymerodraethau hynod shit wedi bodoli. Roedd yn anodd cyfyngu’r rhestr i bump – pump na fydd pawb yn cytuno â nhw ychwaith. Barodd Ymerodraeth Corea, er enghraifft, 13 mlynedd, sy’n llai na hanner f’oedran i. Barodd yr Ymerodraeth Lân Rufeinig ganrifoedd heb adael ei marc ar y byd. Roedd yr Ymerodraeth Rufeinig Orllewinol yn siop siafins (yn wahanol i’r dwyrain; Bysantiwm, a oedd, yn wahanol i’r gred, actiwli yn ôsym) ac mae dwy ganrif olaf yr Otomaniaid yn rhai truenus tu hwnt.

Ond mae ‘na shitiach na’r rhain. Dyma, yn fy marn i, bump o’r ymerodraethau mwyaf shit fu erioed.

5. Ymerodraeth Denmarc (1536 – 1945)

Dwy elfen sydd i shitrwydd Ymerodraeth Denmarc. Y gyntaf ydi’r gwledydd a reolai, a’r ail yw’r gymhariaeth rhyngddi â gwledydd bychain eraill Ewrop.

Unig gyflawniad Denmarc

Doedd Ymerodraeth Denmarc erioed yn Ymerodraeth Denmarc, mewn difrif, gyda llaw. Dechreuodd yr holl hanes di-ddim drwy undeb personol â Norwy a barodd rai canrifoedd cyn i bawb sylweddoli mai gwastraff amser oedd y cyfan. Wrth gwrs, Denmarc ydi Denmarc ac o ran ymerodraethu fuo hi’n ddigon hanner-pan; yn wir, wnaeth hi ddim hyd yn oed lwyddo concro cenedl arall. Etifeddu’r ymerodraeth gan Norwy a wnaeth i bob pwrpas: ym 1814, roedd Sweden wedi hawlio Norwy i fod mewn undeb bersonol â hi, a gadawodd Norwy ei thiriogaethau tramor yn llwyr i’w chyn-bartner.

Gadawsai hynny Ddenmarc yn rheoli tair tiriogaeth sydd efallai’n llai brawychus na thriawd y buarth: Gwlad yr Iâ, Ynysoedd Ffaröe a’r Ynys Las. I bob pwrpas, tri lle doedd neb bron yn byw yno. A chollodd hi Wlad yr Iâ ar ddechrau’r ugeinfed ganrif. Dydw i ddim yn siŵr i fod yn onest a oedd gan Ddenmarc unrhyw ddiddordeb mewn bod yn ymerodraeth. Nath o jyst rywsut ddigwydd.

I fod yn deg, gwnaeth hi ymdrech i ledaenu ei dylanwad i gyfandiroedd eraill. Roedd ganddi gyfres o gaerau yn Affrica, pentrefi yn yr India ac ynysoedd bychain yn y Caribî. Gwerthodd bob un i naill ai Prydain neu UDA, jyst achos ‘mynadd. Tra bod gwledydd bychain eraill Ewrop fel Portiwgal a’r Iseldiroedd wedi dyfalbarhau a chreu ymerodraethau go bwerus a wnaeth ambell waith beryglu dylanwad gwledydd llawer mwy, ddaru Denmarc, yn benderfynol o fyth eisiau cyflawni unrhyw beth erioed, ddim.

Wrth gwrs mae hi dal yn berchen ar yr Ynys Las ac Ynysoedd y Ffaröe. A sôn am Pharoaid...

4. Yr Hen Aifft (3150 CC – 30 CC)

Wel, fydd hwn ddim yn boblogaidd, ond dwi am ei ddweud o. Doedd yr Hen Aifft ddim hanner cystal ag y mae pobl yn ei feddwl. Does â wnelo’i chynnwys yn y rhestr hon ddim â’i hirhoedledd trawiadol, er bod ei hirhoedledd yn ychydig o fyth. Rhwng tua 3150 CC a 1500 CC fe’i rheolid gan linachau brodorol ond treuliodd y fil a hanner o flynyddoedd nesaf yn cael ei chwipio’n ddidrugaredd gan bawb arall o’r Asyriaid, y Babyloniaid, y Persiaid, y Groegiaid a’r Rhufeiniaid – a dydi hynny ddim yn hanner y rhestr. Wnaethon nhw hyd yn oed gael eu cymryd drosodd gan grŵp o’r enw’r Hyksos, nad oeddent yn wreiddiol ond yn grŵp o fewnfudwyr. Peidiwch â dweud hynny wrth UKIP.

'Mond rhain oedd hi

Hefyd, lwyddodd yr Aifft ddim dinistrio unrhyw un o’i gelynion niferus ei hun. O gwbl. Cafodd pob un o’i gwrthwynebwyr eu llwyr drechu gan ffactorau mewnol neu gan wledydd eraill. Roedd Pharoaid yr Aifft yn dilyn polisi ynysol caeth ac yn canolbwyntio ar ddwyn deunydd adeiladu o feddrodau eu rhagflaenwyr i greu gorffwysfannau godidocach iddyn nhw eu hunain yn hytrach na chymryd drosodd y byd. Na, ddim jôc wael ydi honno, roedden nhw wir yn gwneud hynny – i’r fath raddau dyna oedd ffawd terfynol Amarna, sef blydi prifddinas yr hen Aifft am gyfnod. Yn wir, y pellaf aeth dylanwad yr Aifft oedd Syria, a hynny drwy gyfres o wladwriaethau a dalodd deyrnged iddi yn hytrach nag actiwli concro rhywun. Ac roedd y gwladwriaethau bychain hynny fel y gwynt beth bynnag, yn newid eu teyrngarwch i ba bwy bynnag a fyddai’n rhoi’r fantais fyrdymor orau iddynt.

Ar y cyfan, ddatblygodd yr Aifft fawr ddim dros y cyfnod ychwaith, naill ai’n filwrol, yn gymdeithasol, yn wyddonol, yn wleidyddol nac yn ddeallusol – o ystyried am ba hyd y parodd, ac i wareiddiadau eraill ac ifancach ei hoes ei llwyr goddiweddyd ym mhob un o’r agweddau hynny, ni ellir ond â dod i’r casgliad fod yr hen Aifft, er gwaetha’i henw da a’r rhyfeddod y mae’n ei ennyn, yn sylweddol fwy shit na’r realiti.   

 

3. Ymerodraeth yr Eidal (1886 -1943)

Fel rhywun â gwaed Eidalaidd ynddo ac sydd â hoffter at yr Eidal i’r graddau fe’m harswydwyd gan y syniad o Gymru’n chwarae’r Eidal yn Ewro 2016, dydi hwn ddim yr hawsaf i’w chynnwys ar y rhestr hon, ond ei chynnwys sy’n rhaid. I feddwl mai Eidalwyr, mewn ffordd, ydi puraf ddisgynyddion y Rhufeiniaid – sefydlwyr enwocaf yr ymerodraethau – mae’n rhyfeddol faint o gachfa wnaethon nhw pan geision nhw ailsefydlu Mare Nostrum fil a hanner o flynyddoedd yn ddiweddarach. O leiaf fod gan yr hen Aifft yr esgus o fodoli ym mhlentyndod gwareiddiad a bod Denmarc yn fach, oer ac, wel, Denmarc ydi hi. Gan hynny, wrth feddwl am bobloedd trefnus, cyfrwys a blydi peryg y byd, nid yr Eidalwyr ydi’r gyntaf ohonynt i ddod i’r meddwl. A dyna wraidd y broblem.

Roedd dechrau Ymerodraeth yr Eidal yn un pur bathetig. Pan ddechreuodd Ewrop droi ei sylw at Affrica tua thraean olaf y 19eg ganrif, roedd yr Eidal eisoes yn llygadu Tiwnisia, ond daeth i’r amlwg fod Ffrainc hefyd â’i bryd ar y dalaith (talaith Otoman oedd hi, ar adeg yr oedd yr ymerodraeth honno wedi dirywio i fod yn destun gwawd). Mewn panig, cynigiodd yr Eidal ei rheoli ar y cyd â Ffrainc, a wnaeth heb unrhyw syndod i unrhyw un heblaw am yr Eidal wrthod y cais. Hawliodd Ffrainc Diwnisia a phwdodd yr Eidal.  

Ar ôl degawd o bendroni sut ddiawl aeth y cynllun hwnnw o chwith, mi ddygodd hi borthladd oddi wrth yr Eifftiaid ym 1886, sydd rywsut yn eithriadol o bitw o beth i’w wneud. Wnaeth hi ddim hyd yn oed llwyddo gwneud hyn ar ei phen ei hun, gan gael ei chynorthwyo gan Brydain. Yn hyderus tu hwnt ar ôl y llwyddiant ysgubol hwn, ymosododd ar Ethiopia (yn ymerodraeth ynddi’i hun) a chafodd gweir ddwywaith wrth geisio gwneud hynny – yr unig rym Ewropeaidd i golli rhyfel yn erbyn gwlad Affricanaidd. Wrth gwrs, llwyddodd i hawlio Ethiopia ym 1936 am bum mlynedd ogoneddus.

"Ymerodraeth yr Eidal"

Ei hunig lwyddiant cynnar oedd hawlio’r rhan fwyaf o Somalia, un o’r unig rannau o Affrica heb unrhyw adnoddau naturiol o gwbl ac o bosibl un o’r trefedigaethau mwyaf dibwynt yn holl hanes trist Affrica’r cyfnod hwnnw. A hynny eto gyda rhywfaint o help, neu o leiaf ganiatâd, gan Brydain.

Erbyn 1940 roedd yr Eidal hefyd yn rheoli Libya ac Albania (jyst abowt yn yr ail achos) cyn mynd i ryfel â Groeg yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Aeth ymgyrch honno mor wael, a hynny’n erbyn gwlad sylweddol lai na hi, fel y bu’n rhaid i Hitler atgyfeirio byddinoedd i’w helpu. Canlyniad uniongyrchol hynny oedd y bu’n rhaid iddo oedi wrth ymosod ar Rwsia am rai wythnosau hir – ac mi wyddoch chi beth ddigwyddodd oherwydd hynny.

Roedd Ymerodraeth yr Eidal mor shit fel y cyfrannodd hi’n sylweddol at drechu’r Natsïaid yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ac o ystyried ei bod hi ar yr un ochr â nhw, mae hynny’n ddiawledig o ddiawledig.

 

2. Ymerodraeth Canolbarth Affrica (1976 - 1979)

Dydi ymerodraethau ddim fel rheol yn cael eu sefydlu oherwydd bod un person yn gwbl, ddidrugaredd o wallgof, ac efallai nad ydi hon mewn difrif yn cyfrif fel ‘ymerodraeth’ yng ngwir ystyr y gair ond mae’r holl beth mor hurt o wirion rhaid iddo fod ar y rhestr.

Jean-Bédel Bokassa oedd unben Gweriniaeth Canolbarth Affrica – sy’n bodoli hyd heddiw. Yn ddigon annymunol ac ystrydebol ‘unben Affricanaidd’ ei naws mi benderfynodd ar hap ym 1976 y byddai’n well ganddo gael ei gyfeirio ato fel Ymerawdwr nag Arlywydd, er bod Ffycin Nytar yn sylweddol fwy addas. Felly dyna wnaeth o – newid enw’r wlad ac enw’i deitl. Newidiodd o fod yn Fwslim i fod yn Gatholig hefyd ar yr un pryd, fwy na thebyg nid oherwydd unrhyw ddaliadau crefyddol diffuant cymaint â’r ffaith ei fod o jyst isio. Mae unbeniaid yn tueddu i fod yn bobl sy’n gwneud rhywbeth “jyst achos”.

Gwariodd yr Ymerawdwr Bokassa draean o incwm y wlad ar y seremoni goroni, ac er iddo wahodd llu o arweinwyr tramor ddaeth yr un ohonyn nhw iddi. Ei ymateb i hyn oedd cwyno bod pawb arall wedi cadw draw am eu bod nhw’n pwdu fod ganddo ymerodraeth, a hwythau heb un. O ddiystyru’r ffaith ei fod yn llofrudd seicopathig, mae hynny’n eithaf ciwt.

Gorsedd Bokassa yn ei goroni - ia, go iawn.

Cafodd yr ymerodraeth ei diddymu pan roedd coup yn erbyn Bokassa pan oedd wrthi’n ymweld â Gaddafi ym 1979. Mae’n drist braidd fod y wlad erioed wedi adfer ei hun o hynny a’i bod dal yn dioddef problemau treisgar enbyd hyd heddiw, ond dydi hynny ddim yn esgusodi’r ffaith, yn nhermau ymerodraethol, roedd Ymerodraeth Canolbarth Affrica’n hynod o shit.

 

1. Awstria-Hwngari (1867 – 1918)

O fy Nuw. Os ydych chi wedi fy nghlywed i’n trafod hanes ar ôl peint neu ddau, dwi’n meddwl eich bod wedi fy nghlywed yn gwawdio Awstria-Hwngari. Sgwrs bathetig gan berson trist, mi wn. Ond waeth pa mor bathetig ydw i fel person, dwi’n well nag Awstria-Hwngari.

Doedd eu rhagflaenwyr, Ymerodraeth Awstria, ddim yn shit. Roedd honno’n ymerodraeth ddiwylliedig ac, am gyfnod, rhyfeddol o ryddfrydol am ei hoes. Roedd hi hefyd yn hanfodol wrth drechu’r Otomaniaid nid unwaith eithr dwywaith rhag rheibio i berfeddion Ewrop. Ac er i Napoleon ei threchu ar faes y gad, roedd hi’n ddigon cyfrwys i beidio â adael iddo fynd yn gwbl drech na hi a daeth allan o’r rhyfeloedd hynny’n gryfach nag erioed. Yn fy marn i, mae’n anodd iawn, iawn dychmygu Ewrop gyfoes heb gyfraniad Awstria. Sydd efallai uwch bopeth yn adlewyrchu’n wael ar Hwngari.

Y gwir oedd roedd Awstria-Hwngari’n hen ymerodraeth flêr, yn wleidyddol ac yn strwythurol a heb unrhyw hunaniaeth a unodd bawb na chyfeiriad penodol, sy’n eithaf hanfodol mewn ymerodraeth. Gellid dweud rhywfaint am ei natur amlethnig ond rhyw oddef ei gilydd wnaeth bawb fu’n rhan ohoni yn hytrach na mwynhau, mae o ychydig fel myfyrwyr sy’n byw efo pobl eraill sydd ar yr un cwrs â nhw yn hytrach na phobl y maen nhw’n mynd ar y piss efo nhw. Roedd hyd yn oed ymdrechion yr ymerodraeth i gydnabod pob iaith ac ethnigrwydd, er yn ganmoladwy iawn, yn rhai aneffeithiol a arweiniodd at greu mwy o densiwn oddi ynddi na dim arall ac a gyfrannodd yn fawr at ei diddymu yn y pen draw.

Yn filwrol, ymladdodd Awstria-Hwngari ddim o gwbl tan y Rhyfel Byd Cyntaf lle roedd hi’n eithaf aneffeithiol ac, rywsut, lleihaodd poblogaeth y moch yn yr ymerodraeth gan 90% yn ystod y rhyfel hwnnw sy’n ystadegyn gwirion iawn sy’n gweddu ymerodraeth wirion iawn.

Llun teuluol olaf Awstria-Hwngari

Pan geisiodd oresgynnu Serbia, collodd yr ymerodraeth dros hanner ei byddin yno, sy’n wirioneddol ryfeddol o ystyried bod Awstria-Hwngari’n cael ei hystyried yn un o bwerau mawrion y byd bryd hynny a bod Serbia yn un o wledydd lleiaf Ewrop y pryd. Cafodd hunllef o ryfel ar y cyfan yn erbyn Rwsia (sef y Rwsia a fu’n rhaid tynnu allan o’r rhyfel am iddi wneud mor wael). Wnaeth hi ddim hyd yn oed llwyddo yn erbyn yr Eidalwyr (ia, nhw eto); yn wir, wnaeth hi mor wael ar feysydd y gad yng nghyfnod olaf y rhyfel yn eu herbyn fel yr arweiniodd bron yn uniongyrchol at ddiddymu’r ymerodraeth.

A dyna’r peth mwyaf pathetig oll am yr ymerodraeth hon. Pan gododd y cyfle ym 1918 i ddiddymu’r ymerodraeth roedd pawb eisiau gwneud hynny. Pawb, hyd yn oed yr Awstriaid a’r Hwngariaid. Doedd yna ddim ymdrech o du neb i’w hachub. Gwnaeth hyd yn oed y teulu brenhinol ddim ond am geisio’n wangalon ddod yn benaethiaid ar Hwngari. Roedd hi’n ymerodraeth a gyflawnodd uffar o ddim, a wnaeth uffar o ddim, ac a wywodd i fod yn uffarn o ddim heb fod gan neb uffarn o ots. A llai na chanrif ers ei diwedd, does bron neb yn cofio amdani.

Awstria-Hwngari, llongyfarchiadau – yn swyddogol yr Ymerodraeth Fwyaf Shit Erioed.

Eryrod Pasteiog III: Caryl Parry-Jones a'r Wy

Pei pluog y wybren welw; yr eryr pasteiog yw.

 

Eisteddai Caryl Parry-Jones â’i llygaid yn llonydd anelu at yr wy. Eisteddai’r wy yn llonydd hefyd gan syllu’n ôl. Roedd ei chadair bren yn anghyfforddus, ond ei hunig gadair bren ydoedd, felly eisteddai arni’n eiddgar. Ni allai fforddio colli un arall. Un wy oedd ar ôl ganddi, a chymerodd ato fel gwair at y pridd, gan ei anwesu yn ei mynwes am bedair awr hir. Llwgai am na chawsai wy, ac nid oedd ar ôl yn y tŷ fwyd eithr tameidiau caws y noson gynt, ac ymenyn.

Roedd y tŷ mor unig ers ymadawiad Huw Chiswell, neu, fel y’i gelwid gan ei ffrindiau, “Huw”. Lletyai yno am sbel, ond blinodd ar y deuawdu cyson dibaid a gadawsai’r noson gynt, gan adael Caryl heb gwmni; heb ddim, yn wir, eithr ei dri sandal a’i un esgid dda.

Ni segurodd hithau drannoeth ymadawiad Huw. Aeth i’w phot celf, a chael ffelt pen glas allan. Gafaelai am yr wy’n ofalus, a llunio arno ddwy lygad, trwyn smwt, tamaid o wallt a gwên fawr garedig. Fe’i gosododd yn ofalus yn y twb ymenyn a’i roddi ar y bwrdd. Gwenai iddi ei hun.

“Y mae gennyf yn awr gwmni,” meddai’n fuddugoliaethus. Ac edrychodd ar yr wy. A’r wy a edrychodd yn ôl. Gwenodd y ddau at ei gilydd am weddill yr wythnos. Ond nid oedd hyd yn oed i Garyl Parry-Jones wy’n gwmni digonol. Suddodd ei chalon yn y pen draw ac meddai at yr wy, “O, oni fyddet fyw. Byddwn fam iti”.

Roedd fflachiad arian a’i dalliodd ennyd, ond pan welsai drachefn gwelsai dylwythen deg foliog yno o’i blaen. “Henffych Garyl,” meddai’r dylwythen, “yr wyf yma i ateb eich dymuniad. Myfi yw Tylwythen Deg yr Wyau.”

“Brensiach a brawychiaeth,” ebe Caryl, “pwy ydych chi?”

“Clywais gri eich calon. Deuthum i’w hateb, gantores gaboledig.”

“Pam ydych chi yma?” holodd Caryl.

“Rhoddaf i’r wy fywyd a chwi a fyddwch iddo’n fam!”

“A ydych yma i roi bywyd i’r wy a’m gwneud iddo’n fam?”

“Yli,” meddai’r dylwythen wyau, “stopia ofyn pethau dwi newydd ddweud. Mae’n blentynnaidd, ac mi wyt ti’n ddynas yn dy oed a’th amser. Mae gen i gannoedd o ddymuniadau wy i wneud heddiw fel y mae hi, heb orfod dioddef dy nonsens di. Wyt tisho’r wy ‘ma fyw neu be?”

“Ydw,” atebodd Caryl yn bwdlyd ar ôl saib, yn eiddgar eisiau ymddwyn yn anaeddfed. Ennyd, yr oedd fflach arall. Rhwbiodd Caryl ei llygaid. Ac o’i blaen, gwelsai'r llygaid bychain del yn syllu arni, a’r geg fechan ar wyneb yr wy yn edrych arni’n llon. “O fy wy bach!” gorfoleddai, “Wyt fyw! Fe’th alwaf yn Hermon a chawn gyd-fyw yma hyd ddiwedd oes!”

Ond troes gwên yr wy’n banig. “O Mam,” meddai’n drist, “pa beth a wnaethoch? Edrychwch arnaf. Ni allaf gerdded canys nad oes gennyf goesau. Ni allaf ymestyn na gafael am nad oes gennyf freichiau na dwylo. Ac rydych wedi fy rhoi mewn twb ymenyn, yn goron ar y sarhad. Nid yw hyn yn ffordd i neb fyw!* O, paham a roesoch imi fywyd mor greulon a disylwedd? Pa beth a wnaeth i chi feddwl mai syniad da byddai rhoi bywyd i wy?”

“F’anwylyd,” atebodd Caryl yn ddagreuol, “o, f’anwylyd. Rwyt yn gywir. Tyrd yma, ‘machgen”. Ac ymafaelodd am yr wy bach, a rhoddi cusan dyner am ei gorun, a’i wasgu nes i’w blisg ildio a’i bysedd drywanu’i felyn. Wylodd yn wyllt, fel na wylai neb ers Llywelyn, gan rolio ar y llawr ym mherfeddion ei mab wyog, a rholiodd i’r parlwr a rholiodd i’r ardd ac yna rholiodd i’r gegin.

Rhedodd Golwg360 y pennawd “Caryl Parry-Wy” pan dorrodd y stori yn y cyfryngau, oherwydd dyna’r math o bennawd y byddai Golwg360 yn meddwl amdani.


*heblaw am Dyl Mei.

Etholiad UDA 2016 - Y fantais â'r Gweriniaethwyr

Fydda i’n cymryd diddordeb yng ngwleidyddiaeth mwy o wledydd na Chymru, er bod yn rhaid imi gyfaddef fod fy niddordeb yn ein gwleidyddiaeth ni, sy’n hynod o ddiflas ac yn llawn gwleidyddion didalent, yn anodd ei gynnal, ac mae BlogMenai wedi hen fonopoleiddio gwleidyddiaeth Iwerddon – sy’n iawn gen i achos does gen i fawr o ddiddordeb yn y Gwyddelod nac amser iddynt chwaith.

Ond dwi’n cadw llygad go fanwl ar wleidyddiaeth ambell wlad arall – Ffrainc, yr Eidal ac, wrth gwrs, yr Unol Daleithiau. O ran UDA, mae hyn am ei bod mor wahanol i’r math o wleidyddiaeth a gewch yn Ewrop ond mae hi’n wleidyddiaeth fywiog, ddifyr hefyd. Dwi ddim am fynd i drafod Democratiaid yn erbyn Gweriniaethwyr yn y blogiad hwn, mater arall ydi hwnnw, ond yn hytrach trafod y camsyniad cyffredinol sydd gan bobl, dwi’n meddwl, fod goriadau’r Tŷ Gwyn yn anochel fynd i un arall o dylwyth Clinton.

Y mae ymgeisyddiaeth Clinton yn gwbl sicr, ond mae gan y Gweriniaethwyr lond pentref o ymgeiswyr i ddewis ohonynt o hyd. Rŵan, er gwaetha’r ffaith fod y ddau sydd ar y blaen yn wallgof (er, dwi ddim yn argyhoeddedig fod Trump yn wallgof o gwbl, dwi wastad wedi teimlo mai licio corddi mae o ac nad oes ganddo fo fawr ddim ideoleg y mae’n ei dilyn – dwi bron yn meddwl ei fod o’n neud y cyfan am laff) a bod yr ymgeisydd ei hun am gael effaith ar y canlyniad, mae yna arwyddion y bydd pethau’n agos o hyd. O ran y polau cenedlaethol, yn gyffredinol mae’r gwahaniaeth rhwng Clinton a’r prif wrthwynebwyr Gweriniaethol (Trump, Carson, Rubio – er dwi’n ceisio edrych ar bawb fel ‘cyfanswm’ o ryw fath) yn fach. Yn y ddau bôl diweddaraf (RealClear a HuffPost) mae hi’n arwain ar gyfartaledd o 4% yn erbyn yr amryw Weriniaethwyr, ond yn erbyn TCR mae hynny’n llithro i 1.7% (yn wir, mae hi tu ôl i Carson yn y ddau). Ymhell o fewn yr hen margin of error.

Serch hynny, nid nifer y pleidleisiau sy’n bwysig yn y pen draw eithr pa daleithiau a enillir, i’r fath raddau bod y polau cenedlaethol yn eilradd i raddau wrth ddarogan buddugwr. I symleiddio’r system Americanaidd i’r rhai ohonoch nad ydych yn llwyr gyfarwydd â hi, i bob pwrpas mae “pwyntiau” wedi’u pennu i bob un o daleithiau UDA ac os wyt ti’n ennill y mwyaf o bleidleisiau mewn talaith ti’n mynd â’r holl bwyntiau ar gyfer y dalaith honno. Mae Califfornia, y fwyaf, yn werth 55 – gelli di ennill yno o un bleidlais un unig â mynd â’r 55 ‘pleidlais etholiadol’. Nid yw’n system gynrychioliadol mewn unrhyw ffordd. 

Ac o ganlyniad, fel yng Nghymru, llond dwrn o lefydd fydd yn penderfynu ar bwy sy’n fuddugol. Yn UDA mae yna lu o daleithiau sydd 90%+ yn sicr o bleidleisio fel a ganlyn...

Rŵan, fel y gwelwch o hynny, o ran y taleithiau cwbl sicr, mae gan y Democratiaid fantais fechan – rhain yw’r taleithiau, gyda llaw, lle na fydd yr ymgeisydd yn newid y canlyniad y tro hwn. Dyma Ferthyron Tudful America, fel petai.

Dau beth bach i’w nodi cyn bwrw ymlaen. Y cyntaf ydi, does dim disgwyl i’r Gweriniaethwyr golli unrhyw un o’r taleithiau a enillwyd ganddynt yn 2012 – dim un (North Carolina yw’r eithriad annhebygol, nid yw’n goch ar y map uchod o ganlyniad i agosrwydd y bleidlais yn 2012 – ond o gymryd y bydd yn aros yn driw iddynt yn 2016 rhydd hynny 206 o bleidleisiau etholiadol go bendant i’r Gweriniaethwyr – mantais i’r cochion felly). Ac er bod y polau’n awgrymu na wnaiff Clinton gystal ag y gwnaeth Obama yn 2012 (sydd fawr o syndod o ystyried y bydd UDA wedi cael 8 mlynedd o Arlywydd Democrataidd erbyn blwyddyn nesaf, a bod pob Arlywydd yn amhoblogaidd wedi’r cyfnod hwnnw bron yn ddieithriad) does dim awgrym hyd yma bod y polau i’r Gweriniaethwyr fawr gwell nag yn 2012; sy’n golygu nad oes sicrwydd sanctaidd y byddant yn cipio unrhyw un o’r taleithiau gleision. Serch hynny, mae’n anodd gweld y byddant yn segura i’r fath raddau.

Golyga hynny mai 11 talaith, gydag 78.5 miliwn o bobl yn byw ynddynt – lot llai na thraean o’r boblogaeth - sydd am benderfynu ar bwy fydd arweinydd gwlad bwysicaf y byd. Yn eironig bron, dyna faint poblogaeth Iran.

Rŵan mae rhai o’r rhain sy’n debygol o droi’n goch, ond mae cryn fynydd gan y Gweriniaethwyr i gipio ambell un arall fel Mecsico Newydd (angen gogwydd 5.1%). Er o graffu arnynt nid yw’r un yn amhosibl. Y peth pwysicaf i’w gofio ydi nad oes angen i’r Gweriniaethwyr gipio pob un o’r un dalaith ar ddeg hyn. Y rhain, ac eithrio ambell un sy’n llai tebygol o newid dwylo, yw’r swing states – a does angen ennill pob un ar y naill blaid i gipio’r Arlywyddiaeth.

I egluro’r dull o ddadansoddi sut y gallai pethau weithio allan dwi wedi, wrth gwrs, ystyried y polau cenedlaethol ond hefyd y polau fesul talaith. Yn rhai o’r rhai dydi’r wybodaeth ddim yn rhy ddiweddar ond mae’n bosib efallai drwy ddefnyddio patrymau cenedlaethol gael syniad o ba ffordd mae’r gwynt yn chwythu. Hefyd rhaid cofio mai Clinton fydd yr ymgeisydd i’r Democratiaid, ac er ei bod yn anos darogan pwy aiff â’r Gweriniaethwyr i faes y gad, erbyn hyn Trump, Carson a Rubio ydi’r ffefrynnau. Anodd gweld Bush yn llwyddo dringo’i ffordd yn ôl i mewn i’r ras; bet dyn call fyddai ar un o’i tri hyn.

Yn fras iawn, dyma dabl yn crynhoi’r sefyllfa o ran arolygon barn yn yr 11 talaith. Er fy mod i wedi ystyried hanes etholiadau arlywyddol, dyna’r unig etholiadau eraill dwi wedi’u hystyried – mae’r gyfatebiaeth yn UDA rhwng y mathau gwahanol o etholiadau’n wannach o lawer nag a geir yma. 

Cofiwch hefyd, y tro diwethaf, roedd pob un o’r isod yn daleithiau ‘glas’. Yr ail golofn ydi’r fantais Ddemocrataidd, a’r tabl olaf ydi sut dwi’n amau y byddai’r dalaith yn pleidleisio pe cynhelid etholiad heddiw. Sori ymlaen llaw am y ffaith fod y tabl yn rhy fawr i'r blog!  

 

Mecsico Newydd	10.2%	Dim data diweddar, ond awgrym cryf iawn o’r Democratiaid yn dal – gormod o fwlch i’r Gweriniaethwyr, ond gallai Rubio o bosibl fod yn ymgeisydd delfrydol i agosáu pethau yma. Bush yn fuddugol yma yn 2004.	DEM
Minnesota	7.7%	Gogwydd diweddar a phendant i’r Gweriniaethwyr – TCR oll yn curo Clinton (6% cyfartaledd) yn y polau, ond heb bleidleisio i’r Gweriniaethwyr ers Richard Nixon – anodd gweld y Democratiaid yn colli	DEM
Wisconsin	6.9%	Polau oll yn rhoi buddugoliaeth glir i Clinton dros unrhyw Weriniaethwr – cyson er nad yn gwbl gadarn i’r Democratiaid ers blynyddoedd	DEM
Nevada	6.7%	Bob pôl ers dros flwyddyn yn dangos Clinton ar y blaen i’r Gweriniaethwyr yn rhyfeddol o gyfforddus. Enillodd Bush yma ddwywaith.	DEM
Iowa	5.9%	Hynod agos. Gweriniaethwyr ond wedi ennill yma unwaith ers 1984, ond mantais fechan, gyson gan y prif Weriniaethwyr dros y Democratiaid yn ôl y polau.	GWE*
New Hampshire	5.6%	Arfer bod yn gadarnle od i’r Gweriniaethwyr yn y gogledd-ddwyrain, ond tueddu’n fwyfwy at y Democratiaid yn ddiweddar; mantais glir gan Clinton yn y polau diweddaraf.	DEM
Colorado	5.4%	Dim data diweddar, awgrym o ogwydd at y Gweriniaethwyr	GWE
Pennsylvania	5.4%	Agos iawn – ond mae’r gogwydd wedi symud o Clinton i unrhyw Weriniaethwr mewn polau diweddar. Tueddu i bleidleisio dros y Democratiaid yn ddiweddar ond nid o fwlch mawr ar y cyfan.	GWE*
Virgina	3.9%	Ar y cyfan polau’n awgrymu mai’r Gweriniaethwyr aiff â hi	GWE
Ohio	3.0%	Mantais i’r Gweriniaethwyr yn y polau, hanes o ogwyddo rhwng y ddwy blaid.	GWE
Fflorida	0.9%	Agos iawn a hanes o 20 mlynedd o fod yn hurt o agos – dim mantais bendant gan y naill ochr ond awgrym mai’r Gweriniaethwyr sy’n ei hymylu hi.	GWE*

*rhy agos i'w galw

Iawn, dwi wedi bod yn bach o gachwr gyda thri o’r uchod. Ond taswn i’n ychwanegu’r canlyniadau dwi’n amau uchod i’r map, fel hyn byddai pethau:

Rhaid ennill 270 o bleidleisiau etholiadol (pwyntiau!) i ennill yr etholiad Arlywyddol. Debyg gen i ar y funud, o’r 11 talaith sy’n nwylo’r Democratiaid ar hyn o bryd ac a fydd yn penderfynu ar y canlyniad, bydd y Gweriniaethwyr yn cipio 3 a 5 yn aros yn las. Ond wrth gwrs, mae hynny’n gadael y fantais nid â’r Democratiaid, ond y Gweriniaethwyr, waeth faint o bleidleisiau a gânt yn genedlaethol. Mae hyn yn rhoi’r Gweriniaethwyr mewn sefyllfa gadarn oherwydd petaent yn cipio Virginia ac Ohio (tebygol) ac yna Colorado ar ben hynny (sy’n gwbl realistig), ni fyddai angen iddynt ond ag ennill yn Fflorida i gipio’r Arlywyddiaeth. I bob pwrpas, ni fyddai buddugoliaethau ym Mhennsylvania ac Iowa, sy'n dalcenni caletach, ond yn fonws. Ar y llaw arall rhaid i Clinton ennill yn Fflorida a hefyd naill ai yn Iowa neu ym Mhennsylvania i ennill. Mae yna oblygiadau logistaidd ynghlwm wrth y fath ofynion strategaethol.

Rŵan, nid rhyw astudiaeth academaidd ddwys mo’r uchod o gwbl. Mae’r ffactorau sy’n rhaid eu hastudio mewn etholiad arlywyddol Americanaidd yn llawer gormod i un person eu dadansoddi (am ddim, beth bynnag). Mae’n nhw’n hurt o gymhleth, a dydi pobl yr ochr hon i’r cefnfor ddim bob amser yn ymwybodol ohonynt e.e. mae’r Gweriniaethwyr yn gallu gwneud yn dda iawn ymhlith pobl o dras Sbaenaidd, a thra bod Protestaniaid yn pleidleisio’n drwm o blaid y Gweriniaethwyr tuedda Catholigion i ddewis y Democratiaid, heb sôn am dueddiad pobl sy’n ystyried eu hunain yn ‘annibynnol’ i fwrw pleidlais dros y Gweriniaethwyr yn y pen draw. Ac eto, mae hynny heb i ni wybod eto’n sicr pwy fydd yr ymgeiswyr. Bydd y ras Weriniaethol ynddi’i hun yn werth ei gwylio.

Serch hynny, er gwaethaf y ffaith ein bod dan yr argraff yma mai’r Democratiaid sy’n codi yn UDA y dwthwn hwn, byddwn i’n awgrymu bod y fantais at flwyddyn nesaf yn nwylo’r Gweriniaethwyr, o bosibl waeth pwy fo’r ymgeisydd.


Mapiau wedi’u creu o wefan 270towin.com

Gwybodaeth polau o amryw ffynonellau Wikipedia (cenedlaethol a thaleithiol) a RealClearPolitics.com yn bennaf

Cathod a Chŵn

O dwnim sut i deimlo weithia wir. Dwi’n flinedig ar y diawl heddiw a dweud y gwir i chi. Y ffycin gath ‘na oedd wrthi’n cwyno a mewian drwy’r nos neithiwr, isio mynd allan i’r gwynt a’r glaw. Tasa fo fyny imi, mi fyddwn i wedi’i lluchio hi allan a gadael iddi wlychu’n gorn, ond wneith Mam ddim gadael imi wneud hynny achos ma hi’n caru’r gath.

Dwi, ar y llaw arall, ddim yn caru cathod. Fedra i wneud efo cathod, ond o holl anifeiliaid y byd mae’n siŵr mai’r unig un dwi’n ei gasáu mewn difrif ydi cathod. Parasitiaid sosiopathig ydi cathod. A dweud y gwir, dwi’n rhyw feddwl bod perchenogion cathod yn rhywbeth tebyg. Wna i ddim cymryd neb yn dweud wrtha i fod cathod yn lyfli neu’n ddelfrydol, neu’r llinell ffiaidd gan faw isa’r domen, mae cathod yn well na chŵn. Da chwi, os ydych chi’n berson cathod, beidio â tharo sylw i’r blogiad hwn i’w hamddiffyn. Fydd y llid â’ch canlyn o’m cyfeiriad yn ddigon i ddifetha’ch meddwl gwyrdroëdig yn llwyr.

Deu’ gwir, mae ‘na gyfran go sylweddol o fy ffrindiau i sy’n ffafrio cathod dros gŵn. Y mae hyn yn peri cryn benbleth imi. Rhaid bod yn onest, mae ‘na rywbeth dwfn ynof sy ddim yn ymddiried yn neb y mae’n well ganddo gath na chi. Os mae yn wir yn well gennyt anifail sy’n ddigon hapus bwyta dy wyneb ar unwaith os digwydd i chdi farw’n y gadair ac sy’n ei wneud yn gwbl, gwbl amlwg nad wyt iddo’n ddim eithr ffynhonnell o fwyd a lloches dros greadur ffyddlon, hapus, cariadlon sydd, yn ôl gwyddoniaeth, yn deall teimladau ac ystumiau pobl o’r bron – wel, ti’m yn iawn. Dy haeddiant yw dy fywyd gwag, cathlawn. Boed i’th fyd dywyllu a’th rechfeydd fod yn dragwyddol wlyb a staenllyd.

Ond mae Football Manager wedi lawrlwytho ar y cyfrifiadur rŵan felly mae gen i rywbeth gwell i wneud na blogio. Wela’ i chi.

Eryrod Pasteiog II: Mins

John Ogwen

Weithiau ceir ar Twitter sgyrsiau deallus – fel rheol pan fydda i’n sgwrsio ar Twitter – ac ni fu ddoe’n ofnadwy o wahanol yn hyn o beth. Ceisiaf addysgu pan gwyd yr angen. Mor ddifyr ydoedd clywed atgofion y diweddar John Ogwen (nid ‘diweddar’ yn yr ystyr ‘marw’ sydd gennyf dan sylw yma eithr y ffaith bod John Ogwen, fel ŷm oll, wedi bodoli’n ddiweddar a  hynny yw’r sefyllfa a bery) yn trafod ar raglen radio Siân Coffi, yn ei ffordd unigryw ddiansoddair ei hun, arfer y Cymry o ddefnyddio mins fel arian cyfred.
                                                                                                
I’r rhai sy’n amau hyn – pobl ifanc led-addysgedig bid siŵr; Cymry Caerdydd na wyddant ddim am gefn gwlad – fe’ch cyfeiriaf at hunanfywgraffiad y dyn ei hun, ‘Hogyn o Sling’ gan Wasg Gwynedd, a gyhoeddwyd yn wir fel jôc fewnol ar y dechrau, ond a aeth ymlaen i werthu nid llai na 12 copi, sef y llyfr Cymraeg mwyaf llwyddiannus erioed ac eithrio’r Beibl ac ‘Hanas Gwanas’ gan Fethan Gwanas, sy’n adrodd bywyd y ddarlledwraig ffwrdd-â-hi ar ffurf llyfr lliwio.  

Bethan Gwanas yn darllen ei hunanfywgraffiad, yn llawn direidi

 

Ta waeth, rwy’n ymhelaethu gormod. Cofia John Ogwen â phob rhych ar ei wyneb yr arfer o ddefnyddio mins i dalu am bethau. Ar dudalen 74, egyr Bennod 7 gyda “Gellid cael, wrth lwc, am hanner pwys o fins datws newydd, powdr golchi a thafell drwchus o gaws, ond âi pethau’n gymhleth â phwrcasiad ‘mins-am-fins’ lle cyfnewidid – megis yr ensynnir -  mins am fins”. Ni chawn eglurhad mwy cynhwysfawr gan mai dyna Bennod 7 yn ei chyfanrwydd, sef y bennod fyrraf o gryn dipyn.

Cyd-ddigwyddiad oedd i sgwrs arall godi ar bwnc Noson Tân Gwyllt yr un diwrnod, a hefyd inni droi’n ôl at berlau John Ogwen i’n haddysgu am hen oes. Ar dudalennau 62-4 sonia am ‘Noson Mins’ a gynhelid yn Nyffryn Ogwen yn hytrach na thân gwyllt; hwythau’n bethau prin wedi’r rhyfel, ond y mins oedd gyforiog. Clymid felly fins i roced gartref a’i thanio, gan greu effaith nad annhebyg i dân gwyllt go iawn. ‘Mins awyr’ y’i gelwid gan lanciau’r pentref, ond byddai’r hen do’n defnyddio’r ffurf draddodiadol, ‘yr wybren gig’. Arferid dal y cig yn y geg wrth iddo syrthio o’r awyr a byddai cnoi mawr hyd yr oriau mân.

Newidiodd y sgwrs Dwityraidd fymryn, ac atodaf yma ddolen iddi. Fe’m cyfeiriwyd gan ‘Siân Gryffudd’ (nid wyf yn un i beidio â rhoddi fy ffynonellau neu gyflawni llên ladrad) at ganu Aneirin am hanes briwgigoedd cyntaf y Cymry o’r 6ed ganrif – ‘Knouent vrechdan vruwgig o lid llawryt’. Wrth gwrs bu’n rhaid imi egluro iddi’n ddiamynedd braidd bod ystyr ‘briwgig’ wedi hen newid ers y 6ed ganrif.

Grensiawg ei uedd, kyg da droellaw

Brython tross dân, Lloegyr kenfygennaw,

Enaid Owain ab Urien.

Agryma’r uchod, sydd o ganu Aneirin hefyd, ond y cyfeiriodd John Ogwen ato yn ei lyfr mawreddog Hogyn o Sling (t. 88) – sydd ar y cyfan yn gasgliad helaeth ond hirwyntog braidd o straeon sy’n ymwneud â mins yn hytrach na bywgraffiad – mai ffurf ar facwn oedd ‘briwgig’. Os hynny.

Llyfryddiaeth:

‘Hogyn o Sling’, John Ogwen, Gwasg Gwynedd.

Gair o gyngor i Leanne Wood wrth drafod annibyniaeth

Dydw i ddim yn meddwl fy mod i erioed wedi mwynhau ysgrifennu blogiad mwy nag Eryrod Pasteiog, sy'n mynd â fi'n ôl at wleidyddiaeth felly. Neithiwr mi wnes i’r camgymeriad mawr o wylio Question Time o Gaerdydd. Roedd Kinnock yn ofnadwy; roedd Leanne Wood yn drybeilig; darodd Stephen Crabb fawr ddim ergyd ar neb; y Sais boi ‘na yn gall ond yn ddiflas a Charlotte Church fawr gwell na’r un ohonyn nhw mewn difrif – heb sôn am gynulleidfa arferol o Anghymreig am QT yng Nghymru.

Byddaf hynod, hynod o gryno yn hwn o flogiad.

Mae’r dull mae Leanne Wood yn benodol (ac, i raddau llai, y Blaid) wedi’i fabwysiadu i drafod annibyniaeth yn wleidyddol hurt. Yn hytrach na rhoi unrhyw ddadl dros annibyniaeth, dyma ddywedodd hi neithiwr – ac yn wir rhywbeth tebyg y mae hi wedi bod yn ei adrodd ers peth amser...

 

Our economy is too weak. We’re already facing a situation where workers in Wales earn 85% of the UK average.

Oes, mae yna wendidau lu gan economi Cymru – boed hynny’n ymwneud â’n GDP, y cyflogau is sy’n cael eu hennill yma, ein hanallu i godi trethi, a’r ffaith bod tlodi plant a diweithdra’n uwch yng Nghymru na gweddill y DU ymhlith, fwy na thebyg, ddegau o ffactorau eraill; hyd yn oed y ffaith bod mwy o ddibyniaeth ar fudd-daliadau yma.

Yr hyn mae Leanne Wood yn ei wneud ydi cytuno efo'r rhai sy’n dadlau yn erbyn annibyniaeth i Gymru, gan atgyfnerthu’r syniad ein bod ni yn rhy dlawd i fod yn annibynnol. Mae’r dacteg yn un gwbl, gwbl anghywir ac eithriadol o niweidiol i’r achos cenedlaethol.

Yr hyn y dylid ei ddweud ydi hyn: ydi, mae economi Cymru’n wynebu heriau economaidd difrifol, a hynny ers degawdau. Ond dydi’r ffactorau hynny ddim yn cau’r drws ar annibyniaeth, ond yn hytrach maen nhw’n cyfleu yn y ffordd gliriaf posibl pa mor ddiawledig o wael y mae Cymru wedi’i gadael i lawr gan y wladwriaeth Brydeinig.

Syml o ddadl. Ond dadl wir.

Efallai na ddylai Plaid Cymru ganolbwyntio gormod ar annibyniaeth. Ond dylai hi ddim fod yn ei thanseilio ac atgyfnerthu amheuon pobl yn ei chylch sef yn union y mae’n ei wneud gyda'r ddadl ‘dydyn ni ddim isio annibyniaeth achos mae Cymru’n rhy dlawd ar y funud’. Dylai hi fod yn cyfeirio at lwyddiant gwledydd eraill – mae Estonia’n un da iawn – ac yn gosod y bai am wendidau Cymru ar garreg drws Llundain. Cyfleu’r ffaith mai Llundain sy’n ei cadw rhag ffynnu; nid mai ni sy’n rhy dlawd felly nad oes gobaith.

Mae’r nifer sy’n coelio mewn annibyniaeth yng Nghymru’n isel. Lein y Blaid ydi nad ydi hyn yn syndod am nad oes neb erioed wedi dadlau drosti; sy’n eithaf cadarnhau un o unig ergydion Crabb neithiwr ar QT “Then what’s the point of Plaid Cymru?”

Oce, Blaid Cymru, os dydach chi ddim isio gweiddi’n groch dros annibyniaeth dwi’n dallt hynny’n iawn – a dwi’m yn bod yn goeglyd, dydi’r fantais wleidyddol sydd i’w hennill o wneud hynny efallai ddim yn fawr. Ond drwy, i bob pwrpas, fwydo’r naratif Brydeinllyd yn ei chylch, rydych chi’n cyfrannu nid at ei sicrhau ryw dro, ryw bryd, ond at ei hatal a hynny efallai’n barhaol.

Portreadau o Gymry ein hoes

Yr hogia o Ben Llŷn, John a'i frawd/cymar, Alun

Y Gymraes a gyflwynodd yr iaith Gymraeg i Loegr, Alex Jones

Un o wir drysorau Cymru gyfoes, yr actores a'r cardotyn amryddawn, Gillian Elisa

Arwr Cymru a'r Llewod a thîm ieuenctid Glantaf, Jamie Roberts

Cerddedwr a naturiaethwr brwd yw Iolo Williams, sydd ar y teledu weithiau yn cerdded a naturiaethu

Y swynwr o Solfach ei hun, Meic Stevens (1910)

Y gyflwynwraig hoffus, Mari Løvgreen, na ŵyr neb amdani'n awr

"Mae'r gwin yn troi'n sur"

- Caryl Parry-Jones

Y gwerinwr gwreiddiol, Rhodri Morgan

Un o sylwebyddion craffaf Cymru, Vaughan Roderick

Ac, wrth gwrs, mae Dafydd Iwan "Yno o Hyd" hefyd