Heb Fangor, heb Aber, heb Gaergybi, heb Lanelli...

Yn 2001 roedd 'na bedair sir Gymraeg, ond roedd gan bob un o'r rheini rywbeth arall yn gyffredin rhyngddynt. Roedd ym mhob un ardal a oedd yn sylweddol llai Cymraeg na gweddill y sir. Dw i wedi clywed sawl gwaith pobl yn dweud y byddai'r Gymraeg yn gryfach pe na bai'r darnau hyn o'r sir yn rhan o'r siroedd a'u bod nhw'n "dragio" gweddill y sir i lawr.

Ond a oedd hynny'n wir mewn gwirionedd? Does ganddo ni mo ystadegau 2011 ar hyn o bryd - fe'u cawn mewn rhyw fis - ond prin fod y sefyllfa'n eithriadol o wahanol o ran hyn ddeng mlynedd yn ddiweddarach.

I ddechrau dylid nodi'r pedair ardal sydd dan sylw: Ynys Cybi yn Sir Fôn; Bangor yng Ngwynedd; Llanelli yn Sir Gâr ac Aberystwyth yng Ngheredigion.

Dylid nodi hefyd, yn sicr yn achos y tri cyntaf, y gwelwyd cwymp mawr yng nghanran y bobl sy'n siarad Cymraeg yn y llefydd hyn dros yr 20-30 mlynedd ddiwethaf, i'r graddau bod y cwymp cyffredinol a welwyd yn 2001 yn y siroedd hynny i raddau cymharol yn deillio o'r cwymp a welwyd yn yr ardaloedd penodol hynny. Dydw i ddim yn sicr, ond dw i'n meddwl bod y sefyllfa yn Aberystwyth ychydig yn wahanol.

Peth arall sy'n gyffredin rhwng y pedwar lle ydi mae nhw ydi cymunedau mwyaf eu siroedd cyfatebol - yn achos Llanelli ac Ynys Cybi (yr oedd 85% o Gaergybi yn 2001) o lot fawr. Felly bydd unrhyw gwymp yn yr ardaloedd hyn yn effeithio'n fawr ar ganran gyffrdinol y sir gyfan.

Yn gyntaf, Sir Fôn ac Ynys Cybi

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Ynys Cybi	12,639	5,770	45.7%	-14.1%
Gweddill y sir	52,040	32,939	63.3%	+3.5%
Ynys Môn	64,679	38,709	59.8%

 Cwymp ar Ynys Cybi oedd y rheswm pennaf dros y dirywiad yn Ynys Môn y tro diwethaf, a chan fod ond dirywiad bach ym Môn y tro diwethaf, tybed faint o hynny y gellir ei briodoli i ardal Caergybi? Ymddengys i mi fod Ynys Môn yn gyffredinol yn ymddangos yn un o'r ardaloedd lle mae'r Gymraeg wydnaf y dyddiau hyn - yn ystadegol, hynny ydi. Ta waeth, rhyw fymryn yn Gymreiciach fyddai Môn minws Caergybi, ond mae'n dangos bod y Gymraeg yn dal ei thir yn llawer gwell ar yr ynys ei hun nag ar Ynys Cybi.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Aberystwyth	11,136	4,055	36.4%	-15.4%
Gweddill y sir	61,748	33,717	54.6%	+2.8%
Ceredigion	72,884	37,772	51.8%

Mymryn bach yn fwy Cymraeg fyddai Ceredigion heb Aberystwyth, sy'n llai Cymraeg na gweddill y sir ers cyn cof beth bynnag, ond roedd mwyafrif go lew heb y dref. Mi fuaswn i'n mentro dweud, pan ddadansoddwn ystadegau 2011 mewn mis, y gallai fod mwyafrif Cymraeg ei iaith yng Ngheredigion ac eithrio Aberystwyth. Er, dydi hynny ddim yn golygu mai dim ond yn Aber y mae Seisnigeiddio yn mynd rhagddo - fe wyddom i'r gwrthwyneb. Ond mae 'na galondid yma o wybod bod myfyrwyr yn chwarae rhan fawr yn hyn o beth yn hytrach na mewnfudwyr parhaol.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Bangor	13,310	6,166	46.3%	-22.4%
Gweddill y sir	99,490	71,329	71.7%	+3.0%
Gwynedd	112,800	77,495	68.7%

Ac eithrio ambell i fan yn ne'r sir, mae Bangor yn Seisnicach o lawer na Gwynedd yn gyffredinol - o lawer iawn a dweud y gwir. Mae'r bwlch rhwng Bangor a gweddill y sir yn fwy nac yn y siroedd eraill â'u mannau Seisniciaf o bwys. Yng ngweddill y sir roedd siaradwyr Cymraeg yn fwyafrif enfawr. Ac mae'n hysbys bod dirywiad enfawr yn y Gymraeg ym Mangor dros yr 20 mlynedd ddiwethaf. Mae'n debyg y cawn ddarlun cymysg iawn o Wynedd y tro hwn - buaswn i'n rhagdybio y bydd rhai ardaloedd yn galonogol o gadarn, ac eraill yn siom garw. Ond mentrwn i ddweud y bydd y cwymp ym Mangor yn fwy na gweddill y sir (3%), ac fel yr ardal fwyaf poblog mae hynny'n ystadegol bwysig. Efallai bod Gwynedd fwyaf yn parhau'n gadarn, wedi'r cwbl. Cawn weld.

	Poblogaeth	Siarad Cymraeg	Canran	Gwahaniaeth ardal / cyffredinol
Llanelli	42,940	14,340	33.3%	-16.8%
Gweddill y sir	124,443	69,462	55.8%	+5.7%
Sir Gâr	167,373	83,802	50.1%

Yn olaf, dyma Sir Gâr - y sir sydd fel petai heb ffrind yn y byd ar y funud - ac ardal Llanelli (sef y dref ei hun a hefyd Lanelli Wledig). Fel y gwelwch, byddai Sir Gâr yn 2001 wedi bod yn sylweddol Gymreiciach heb ardal Llanelli yn rhan ohoni. Mentrwn i ddweud y bydd hynny'n wir eto y tro hwn, ond nid i'r graddau y bydd siaradwyr Cymraeg yn fwyafrif yng ngweddill y sir. A fydd 'na gwymp mawr yma? Bydd angen gweld yr ystadegau lleol er mwyn gweld darlun cwbl gyflawn o broblemau'r Gymraeg yma, a ph'un a ydi gweddill y sir yn dilyn patrymau a welwyd yn Llanelli y tro diwethaf.

Ond dyma'r casgliad cyffredinol. Fyddai'r Gymraeg ddim llawer cryfach ar lefel sir gyfan yng Ngwynedd, Ynys Môn na Cheredigion heb Fangor, Ynys Cybi ac Aberystwyth. Tybia rhywun y bydd y Gymraeg yn dirywio mwy ym Mangor ac ar Ynys Cybi na'r dirywiad sir-gyfan cyffredinol, sydd mewn ffordd wyrdroedig, yn galonogol o ran cymunedau gwirioneddol Gymraeg. Er, mentra i ddweud, na fydd yr ystadegau yn galonogol yng ngwir ystyr y gair, chwaith.

Yn Sir Gâr buaswn i'n reddfol feddwl efallai na fydd cwymp yn Llanelli yn wahanol i'r hyn a welwn y tu hwnt i weddill de-ddwyrain y sir, ond cawn weld. Ond y casgliad ydi hyn: dydi'r ardaloedd mawr, mwy Seisnigaidd, ar y cyfan, ddim yn gwneud gwahaniaeth anferthol i Gymreictod cyffredinol Sir.

Rhaid i mi gyfaddef, nid dyna'r casgliad yr oeddwn yn disgwyl ei ffurfio ar ddechrau'r blogiad yma! Fydd yn ddiddorol gweld patrwm 2011.

Spar-iwch ni gyd!

Ac eithrio'r Hen Rech, mae pawb wedi beirniadu sioe Robyn Lewis yn Spar Pwllheli wythnos diwethaf, er mai'r peth callaf imi ddarllen ydi cyfraniad Blogmenai sy'n dweud yn ddigon call fod y ddwy ochr wedi bod braidd yn styfnig. Tueddu i gytuno efo hynny ydw i - hyd y gwela i creu helbul dros fawr o ddim wnaeth o, mewn ffordd sydd o gryn embaras i nifer ohonom sy'n gefnogol o'r Gymraeg, a dw i'n dweud hynny fel tipyn o ffasgydd iaith fy hun, er yn un ciwt ar y diawl. Doedd o ddim yn 'safiad' dros yr iaith, waeth beth ydoedd.

Ar y llaw arall mi ellir dadlau i raddau mai'r cwsmer sydd bob amser yn gywir, a waeth pa mor bitw oedd y cyn Archdderwydd, debyg y gallasai'r hogan fod wedi ymateb yn Gymraeg pe dymunai, neu geisio gwneud. Dwn i'm wir. Ond dydi cywiro Cymraeg pobl ddim yn helpu o gwbl. Bydd rhai ohonoch chi'n cofio Siop Pendref, Bangor - dydw i ddim yn cofio enw'r ddynas oedd yn berchen ar y lle, ond dw i'n nabod nifer fawr iawn o bobl, fi yn eu plith, oedd yn gwrthod mynd yno wedi ambell i ymweliad gan eu bod nhw wedi laru ar y perchennog yn cywiro'u Cymraeg nhw. Ro'n i'n hapus ddigon gweld diwedd ar y siop honno ac agor Palas Print ym Mangor yn ei lle.

Ta waeth, ar ôl dweud hynny i gyd dw i am fod yn rhagrithiol - achos wedi trafod y mater uchod y rheswm nesi lunio'r blog hwn oedd er mwyn gofyn; ydan ni wir yn genedl mor ddiflas bod yn rhaid inni ddiddannu ein hunain efo straeon fel hyn? Dani wedi bod yn uffernol yn 2012.

Nid dyma'r tro cyntaf inni wneud môr a mynydd o rywbeth digon di-ddim eleni. Roedd y ffys a wnaed am hanes y Ffermwyr Ifanc y tu hwnt i bob rhesymeg ac yn enghraifft berffaith o allu tragwyddol y Cymry Cymraeg nid yn unig i ymgecru ymysg ei gilydd, ond ymgecru am bethau sydd, o ystyried problemau llu ein gwlad, yn ddibwys. Ni welwyd erioed cymaint o sylwadau ar Golwg360 nag ar y mater hwnnw. Yn bersonol, welish i'r ddwy ochr i'r ddadl y tro hwnnw, ond mae unrhyw un sy'n meddwl yr haeddodd y stori y fath sylw off eu pen. Yn llwyr. Wirioneddol yn llwyr. Ac mae'n gwneud i ni fel Cymry Cymraeg edrych yn bitw.

Dywedodd Dewi Sant 'gwnewch y pethau bychain', nid 'ewch dros ben llestri am y pethau bychain'. Ddylen ni Gymry Cymraeg stopio bod mor bitw yn 2013, stopio rhoi sylw i straeon dibwys, ac efallai canolbwyntio ar drafod pethau sy'n werth eu trafod.

Sgiliau yn y Gymraeg

Un set o ffigurau sydd heb gael llawer o sylw, ond a gafodd gryn sylw ddegawd yn ôl, ydi'r canrannau sy'n honni o leiaf un sgil yn y Gymraeg. Y ffigwr y tro hwn oedd 26.2%, sydd yn llai o ryw ddau y cant na'r tro diwethaf. Isod dwi wedi llunio tabl a map gyda'r nifer sy'n honni bod ganddynt ryw fath o sgiliau yn y Gymraeg a'r newid rhwng 2011 a 2001.

Sir	Sgiliau yn y Gymraeg yn 2011	Newid o 2001
Gwynedd	72.9	-3.2
Ynys Môn	68.6	-1.8
Sir Gâr	58.2	-5.4
Ceredigion	57.1	-5.1
Conwy	38.7	-1.0
Sir Ddinbych	34.7	-1.3
Powys	27.5	-2.6
Sir Benfro	26.9	-2.5
Castell Nedd PT	24.2	-4.6
Wrecsam	20.6	-2.3
Sir y Fflint	20.0	-1.4
RCT	19.2	-1.9
Abertawe	18.9	-3.6
Pen-y-bont	16.9	-3.0
Bro Morgannwg	15.9	+2.6
Caerdydd	15.7	-0.6
Caerffili	15.7	-1.0
Merthyr Tudful	14.7	-3.0
Sir Fynwy	13.7	+0.8
Torfaen	13.1	-1.4
Casnewydd	12.7	-0.7
Blaenau Gwent	11.2	-5.7

 

Un o ddamcaniaethau ffigurau uchel y cyfrifiad diwethaf oedd pobl yn honni bod ganddyn nhw, neu eu plant, fwy o allu yn y Gymraeg nag oedd ganddyn nhw mewn gwirionedd, ac efallai bod yr uchod yn ffordd dda o ddehongli hynny - yn wir, i raddau efallai ei fod yn well na'r ystadegau pennawd.

 

Mae'r cwymp a welwyd yng Ngheredigion a Sir Gaerfyrddin yn debyg i'r cwymp a welwyd yn nifer y bobl a ddywedodd y medrant Gymraeg - mae hyn hefyd yn wir am Wynedd a Môn - sydd mewn ffordd yn gadarnhad anghysurus o ddirywiad yr iaith yn ei chadarnleoedd. Adlewyrchir hynny yn Abertawe a CNPT hefyd, sy'n ddangosydd trist arall o sefyllfa'r iaith yn y de-orllewin. Annhebygol fod goradrodd yn 2001 yn yr ardaloedd hyn. Mae rhai yn awgrymu tanadrodd a bod y Gymraeg mewn cyflwr gwell na'r hyn a awgrymir gan yr ystadegau swyddogol; yn bersonol, wn i ddim a ydi hynny'n wir i raddau a fyddai, neu a ddylai, ein cysuro.

 

Serch hynny, yn y Gogledd a'r Gorllewin yn benodol mae'n bosib fod y gwir nifer sy'n siarad Cymraeg yn rhywle rhwng y ffigurau pennawd a'r ffigurau o ran sgiliau yn yr iaith. Mae'r gwahaniaeth yn 14.3% yn Sir Gaerfyrddin ac yn 9.8% yng Ngheredigion. Dydw i ddim yn arddel gobaith ffug ond mae'r gwahaniaethau hynny'n enfawr. Efallai yng Ngheredigion mai mewnfudwyr sydd â chrap ar yr iaith ydi rhai o'r 9.8% ychwanegol, ac yn Sir Gaerfyrddin efallai bod llawer o'r 14.3% yn bobl sydd â diffyg hyder yn disgrifio'u hunain fel siaradwyr Cymraeg ond sydd serch hynny'n gwybod bod ganddynt sgiliau yn y Gymraeg - pobl a all i bob pwrpas siarad Cymraeg.

 

Wrth gwrs, damcaniaethu ydw i am yr uchod - ond dylen ni ystyred pam bod y ffasiwn wahaniaeth yn bodoli.

 

Hefyd, mae dirywiad yn y ganran a honnodd sgiliau yn y Gymraeg ledled y Cymoedd ac yn arbennig ym Mlaenau Gwent. Yn yr ardaloedd hyn, awgryma oradrodd mawr yn 2001, felly teg dweud bod cyfrifiad y llynedd yn rhoi darlun tecach, er tywyllach, o sefyllfa'r iaith. Serch hynny, mae gweld dirywiad yn rhywle fel Caerdydd, lle gwelwyd mewnfudo mawr o'r ardaloedd Cymraeg, yn rhywsut dawelu'r ddamcaniaeth fod y Gymraeg ar wir gynnydd yno hefyd, ac nad ydi mudo oddi mewn i Gymru, yn benodol i Gaerdydd, o fudd enfawr i gryfder y Gymraeg ar lefel Cymru gyfan,.



Amser ffonio'r ambiwlans?

Efallai y gwyddoch fy mod i’n hoff iawn o ystadegau. Heddiw, dydw i’m yn eu licio nhw lot.

Os ydych chi’n darllen hwn, mae’n bur debyg eich bod, fel fi, yn teimlo’n weddol ddigalon. Gwelwyd gostyngiad yn nifer y Cymry Cymraeg. Os mae’n unrhyw gysur, doedd yr ystadegau ddim yn chwalfa lwyr ar lefel Cymru gyfan, ond i raddau helaeth dyna’r unig gysur sydd, briwsionyn go iawn.

 

Pryderai nifer ohonom yn 2001 am ddirywiad y Fro Gymraeg, ond gan lwyddo cysuro ein hunain am y twf yn Ne Cymru. Y tro hwn, ni chafwyd twf o’r fath i orbwyso colledion y gorllewin; yn wir, ategu’r dirywiad a wnaeth ystadegau’r de. Ar wahân i ambell i eithriad prin iawn, dirywiad a gafwyd yng Nghymru benbaladr. Yr unig le a gafwyd wir dwf oedd yng Nghaerdydd, ond roedd y cynnydd o 4,000 o siaradwyr eithr diferyn mewn sir sydd â thros 320,000 o drigolion. Profwyd un peth – dydi cynnydd yn ne’r wlad methu â gwneud yn iawn am ddirywiad cymunedau Cymraeg. Does ‘na ddim lot ohonyn nhw i’w cael mwyach.

 

Mae ‘na wydnwch i’r Gymraeg ym Morgannwg, fentrwn i ddim â phechu a dweud fel arall, ond mae’r gwydnwch hwnnw ers degawdau wedi’i ategu gan Gymry Cymraeg y gogledd a’r gorllewin, a byddai’n annheg peidio â chydnabod hynny. Nid oes mwyach y cadernid yn yr ardaloedd hynny i ategu twf y de-ddwyrain ac ar yr un pryd cynnal y cymunedau Cymraeg, fodd bynnag.

 

Ond ai ni sydd wedi’n twyllo’n hunain i feddwl y byddai’r canlyniadau fel arall?

 

Roedd y twf a welwyd yn 2001 yn y de o ganlyniad i addysg Gymraeg a pharodrwydd, neu awydd, rhieni i nodi bod eu plant yn siarad Cymraeg. Dw i’n meddwl mai’r hyn a welwn y tro hwn ydi darlun mwy realistig o sefyllfa’r Gymraeg yn ne Cymru na’r hyn a welwyd ddegawd yn ôl. Y mae’r rhai sy’n dysgu Cymraeg yn yr ysgol, dim ond i’w colli iddi ar ôl gadael, yn bryder difrifol. Mae o hyd her fawr yn wynebu’r iaith yn ne Cymru ac ni allwn gymryd yn ganiataol dwf yn yr ardaloedd hyn – yn amlwg, wnaethon ni gamgymeriad mawr drwy wneud hynny dros y ddegawd ddiwethaf.

 

Ond os mai her sy’n ei hwynebu yn y de, mae pethau’n dduach o lawer yn yr ardaloedd Cymraeg. Roedd canlyniad Sir Gaerfyrddin yn drychinebus. Bosib mai ardal Llanelli oedd yn gyfrifol am lawer o’r dirywiad hwnnw ond mae’n anodd gweld unrhyw ran o’r sir yn dal ei thir pan gawn yr ystadegau ward. Yng Ngheredigion gwelwyd hefyd ddirywiad – er efallai yno ei bod yn rhyddhad mai dim ond 5% oedd y gostyngiad. Mae’n siŵr mai digalon fydd y ffigurau ward i’r ardaloedd cyfagos, fel Gogledd Sir Benfro, hefyd.

 

Ro’n i’n meddwl y buasai’n waeth ym Môn – lawr i 57% - ond ni ddaliodd gadernid Gwynedd. Roedd Gwynedd yn siomedig tu hwnt mewn difri; a hithau’n gadarnle’r Gymraeg dydi 65% ddim yn ystadegyn cadarn iawn. Diddorol ydi nodi mai dim ond 66% o bobl y sir a aned yng Nghymru, ac er na ellir gwneud cymhariaeth uniongyrchol, prin fod amheuaeth bod yn y Pedair Sir Gymraeg (neu’r ddwy sir erbyn heddiw) y mewnlifiad o Saeson yn newid holl gymeriad y cymunedau hyn. A all Plaid Cymru barhau i anwybyddu hyn, os am achub ei chroen ei hun os dim arall?

 

Bydd y canlyniadau ward yn ddiddorol yn y ddwy sir, ac yng Nghonwy wledig hefyd. Fydd ‘na fawr ohonom yn gwenu am y rheiny.

 

Hoffwn i orffen ar nodyn cadarnhaol, ond yn anffodus roedd heddiw’n ddiwrnod digysur – dydi’r ystadegau ddim yn anobeithiol, ond rhaid inni fod yn onest – does ‘na ddim byd da amdanyn nhw chwaith. O gwbl. Y peth tristaf ydi na fydd y Llywodraeth yng Nghymru yn gwneud dim amdani – mae’r ffigurau hyn yn newyddion gwych i’r blaid Lafur. Efallai y gwnaethom ni gryn gamgymeriad yn trosglwyddo grym o San Steffan i Lafur Cymru yn y lle cyntaf...

 

Dydi’r Gymraeg ddim ar ei gwely angau heddiw ond mae’n bryd ffonio’r ambiwlans. Yn y de, mae angen sicrhau bod plant ysgolion Cymraeg yn dal ati efo’r iaith ar ôl gadael ysgol, ymddengys mai dyna’r prif broblem yno. Yn y gorllewin, does ‘na fawr o amheuaeth mai’r mewnlifiad ydi’r prif broblem, a bod angen ymgyrchu yn erbyn y mewnlifiad hwnnw – ymgyrch chwerw iawn, dybiwn i, ond un gwbl angenrheidiol. Mae gan yr iaith fwy o hawl i fyw nag sydd gan Saeson i gael tŷ neis.

 

A rhaid rhoi i’r naill ochr ein hobsesiwn gyda statws yr iaith, ac i raddau llai, addysg Gymraeg. Dywedais ar y blog hwn o’r blaen – nid achubodd statws yr un gymuned Gymraeg, nac addysg adfer yr un. Rhaid i’r pwyslais newid, ac efallai ein dulliau hefyd. Fydd gan Seimon Glyn berffaith hawl heddiw i ysgwyd ei ben a dweud enw’r boi Japanîs sy’n gwybod bob dim.

 

Ond o ddifrif, diwrnod du – diwrnod a allai fod wedi bod yn waeth, ond diwrnod du serch hynny sy’n arf go sylweddol i’r lleisiau cynyddol sydd eisiau gweld diwedd i’r iaith.