Sgiliau yn y Gymraeg

Un set o ffigurau sydd heb gael llawer o sylw, ond a gafodd gryn sylw ddegawd yn ôl, ydi'r canrannau sy'n honni o leiaf un sgil yn y Gymraeg. Y ffigwr y tro hwn oedd 26.2%, sydd yn llai o ryw ddau y cant na'r tro diwethaf. Isod dwi wedi llunio tabl a map gyda'r nifer sy'n honni bod ganddynt ryw fath o sgiliau yn y Gymraeg a'r newid rhwng 2011 a 2001.

Sir	Sgiliau yn y Gymraeg yn 2011	Newid o 2001
Gwynedd	72.9	-3.2
Ynys Môn	68.6	-1.8
Sir Gâr	58.2	-5.4
Ceredigion	57.1	-5.1
Conwy	38.7	-1.0
Sir Ddinbych	34.7	-1.3
Powys	27.5	-2.6
Sir Benfro	26.9	-2.5
Castell Nedd PT	24.2	-4.6
Wrecsam	20.6	-2.3
Sir y Fflint	20.0	-1.4
RCT	19.2	-1.9
Abertawe	18.9	-3.6
Pen-y-bont	16.9	-3.0
Bro Morgannwg	15.9	+2.6
Caerdydd	15.7	-0.6
Caerffili	15.7	-1.0
Merthyr Tudful	14.7	-3.0
Sir Fynwy	13.7	+0.8
Torfaen	13.1	-1.4
Casnewydd	12.7	-0.7
Blaenau Gwent	11.2	-5.7

 

Un o ddamcaniaethau ffigurau uchel y cyfrifiad diwethaf oedd pobl yn honni bod ganddyn nhw, neu eu plant, fwy o allu yn y Gymraeg nag oedd ganddyn nhw mewn gwirionedd, ac efallai bod yr uchod yn ffordd dda o ddehongli hynny - yn wir, i raddau efallai ei fod yn well na'r ystadegau pennawd.

 

Mae'r cwymp a welwyd yng Ngheredigion a Sir Gaerfyrddin yn debyg i'r cwymp a welwyd yn nifer y bobl a ddywedodd y medrant Gymraeg - mae hyn hefyd yn wir am Wynedd a Môn - sydd mewn ffordd yn gadarnhad anghysurus o ddirywiad yr iaith yn ei chadarnleoedd. Adlewyrchir hynny yn Abertawe a CNPT hefyd, sy'n ddangosydd trist arall o sefyllfa'r iaith yn y de-orllewin. Annhebygol fod goradrodd yn 2001 yn yr ardaloedd hyn. Mae rhai yn awgrymu tanadrodd a bod y Gymraeg mewn cyflwr gwell na'r hyn a awgrymir gan yr ystadegau swyddogol; yn bersonol, wn i ddim a ydi hynny'n wir i raddau a fyddai, neu a ddylai, ein cysuro.

 

Serch hynny, yn y Gogledd a'r Gorllewin yn benodol mae'n bosib fod y gwir nifer sy'n siarad Cymraeg yn rhywle rhwng y ffigurau pennawd a'r ffigurau o ran sgiliau yn yr iaith. Mae'r gwahaniaeth yn 14.3% yn Sir Gaerfyrddin ac yn 9.8% yng Ngheredigion. Dydw i ddim yn arddel gobaith ffug ond mae'r gwahaniaethau hynny'n enfawr. Efallai yng Ngheredigion mai mewnfudwyr sydd â chrap ar yr iaith ydi rhai o'r 9.8% ychwanegol, ac yn Sir Gaerfyrddin efallai bod llawer o'r 14.3% yn bobl sydd â diffyg hyder yn disgrifio'u hunain fel siaradwyr Cymraeg ond sydd serch hynny'n gwybod bod ganddynt sgiliau yn y Gymraeg - pobl a all i bob pwrpas siarad Cymraeg.

 

Wrth gwrs, damcaniaethu ydw i am yr uchod - ond dylen ni ystyred pam bod y ffasiwn wahaniaeth yn bodoli.

 

Hefyd, mae dirywiad yn y ganran a honnodd sgiliau yn y Gymraeg ledled y Cymoedd ac yn arbennig ym Mlaenau Gwent. Yn yr ardaloedd hyn, awgryma oradrodd mawr yn 2001, felly teg dweud bod cyfrifiad y llynedd yn rhoi darlun tecach, er tywyllach, o sefyllfa'r iaith. Serch hynny, mae gweld dirywiad yn rhywle fel Caerdydd, lle gwelwyd mewnfudo mawr o'r ardaloedd Cymraeg, yn rhywsut dawelu'r ddamcaniaeth fod y Gymraeg ar wir gynnydd yno hefyd, ac nad ydi mudo oddi mewn i Gymru, yn benodol i Gaerdydd, o fudd enfawr i gryfder y Gymraeg ar lefel Cymru gyfan,.



Amser ffonio'r ambiwlans?

Efallai y gwyddoch fy mod i’n hoff iawn o ystadegau. Heddiw, dydw i’m yn eu licio nhw lot.

Os ydych chi’n darllen hwn, mae’n bur debyg eich bod, fel fi, yn teimlo’n weddol ddigalon. Gwelwyd gostyngiad yn nifer y Cymry Cymraeg. Os mae’n unrhyw gysur, doedd yr ystadegau ddim yn chwalfa lwyr ar lefel Cymru gyfan, ond i raddau helaeth dyna’r unig gysur sydd, briwsionyn go iawn.

 

Pryderai nifer ohonom yn 2001 am ddirywiad y Fro Gymraeg, ond gan lwyddo cysuro ein hunain am y twf yn Ne Cymru. Y tro hwn, ni chafwyd twf o’r fath i orbwyso colledion y gorllewin; yn wir, ategu’r dirywiad a wnaeth ystadegau’r de. Ar wahân i ambell i eithriad prin iawn, dirywiad a gafwyd yng Nghymru benbaladr. Yr unig le a gafwyd wir dwf oedd yng Nghaerdydd, ond roedd y cynnydd o 4,000 o siaradwyr eithr diferyn mewn sir sydd â thros 320,000 o drigolion. Profwyd un peth – dydi cynnydd yn ne’r wlad methu â gwneud yn iawn am ddirywiad cymunedau Cymraeg. Does ‘na ddim lot ohonyn nhw i’w cael mwyach.

 

Mae ‘na wydnwch i’r Gymraeg ym Morgannwg, fentrwn i ddim â phechu a dweud fel arall, ond mae’r gwydnwch hwnnw ers degawdau wedi’i ategu gan Gymry Cymraeg y gogledd a’r gorllewin, a byddai’n annheg peidio â chydnabod hynny. Nid oes mwyach y cadernid yn yr ardaloedd hynny i ategu twf y de-ddwyrain ac ar yr un pryd cynnal y cymunedau Cymraeg, fodd bynnag.

 

Ond ai ni sydd wedi’n twyllo’n hunain i feddwl y byddai’r canlyniadau fel arall?

 

Roedd y twf a welwyd yn 2001 yn y de o ganlyniad i addysg Gymraeg a pharodrwydd, neu awydd, rhieni i nodi bod eu plant yn siarad Cymraeg. Dw i’n meddwl mai’r hyn a welwn y tro hwn ydi darlun mwy realistig o sefyllfa’r Gymraeg yn ne Cymru na’r hyn a welwyd ddegawd yn ôl. Y mae’r rhai sy’n dysgu Cymraeg yn yr ysgol, dim ond i’w colli iddi ar ôl gadael, yn bryder difrifol. Mae o hyd her fawr yn wynebu’r iaith yn ne Cymru ac ni allwn gymryd yn ganiataol dwf yn yr ardaloedd hyn – yn amlwg, wnaethon ni gamgymeriad mawr drwy wneud hynny dros y ddegawd ddiwethaf.

 

Ond os mai her sy’n ei hwynebu yn y de, mae pethau’n dduach o lawer yn yr ardaloedd Cymraeg. Roedd canlyniad Sir Gaerfyrddin yn drychinebus. Bosib mai ardal Llanelli oedd yn gyfrifol am lawer o’r dirywiad hwnnw ond mae’n anodd gweld unrhyw ran o’r sir yn dal ei thir pan gawn yr ystadegau ward. Yng Ngheredigion gwelwyd hefyd ddirywiad – er efallai yno ei bod yn rhyddhad mai dim ond 5% oedd y gostyngiad. Mae’n siŵr mai digalon fydd y ffigurau ward i’r ardaloedd cyfagos, fel Gogledd Sir Benfro, hefyd.

 

Ro’n i’n meddwl y buasai’n waeth ym Môn – lawr i 57% - ond ni ddaliodd gadernid Gwynedd. Roedd Gwynedd yn siomedig tu hwnt mewn difri; a hithau’n gadarnle’r Gymraeg dydi 65% ddim yn ystadegyn cadarn iawn. Diddorol ydi nodi mai dim ond 66% o bobl y sir a aned yng Nghymru, ac er na ellir gwneud cymhariaeth uniongyrchol, prin fod amheuaeth bod yn y Pedair Sir Gymraeg (neu’r ddwy sir erbyn heddiw) y mewnlifiad o Saeson yn newid holl gymeriad y cymunedau hyn. A all Plaid Cymru barhau i anwybyddu hyn, os am achub ei chroen ei hun os dim arall?

 

Bydd y canlyniadau ward yn ddiddorol yn y ddwy sir, ac yng Nghonwy wledig hefyd. Fydd ‘na fawr ohonom yn gwenu am y rheiny.

 

Hoffwn i orffen ar nodyn cadarnhaol, ond yn anffodus roedd heddiw’n ddiwrnod digysur – dydi’r ystadegau ddim yn anobeithiol, ond rhaid inni fod yn onest – does ‘na ddim byd da amdanyn nhw chwaith. O gwbl. Y peth tristaf ydi na fydd y Llywodraeth yng Nghymru yn gwneud dim amdani – mae’r ffigurau hyn yn newyddion gwych i’r blaid Lafur. Efallai y gwnaethom ni gryn gamgymeriad yn trosglwyddo grym o San Steffan i Lafur Cymru yn y lle cyntaf...

 

Dydi’r Gymraeg ddim ar ei gwely angau heddiw ond mae’n bryd ffonio’r ambiwlans. Yn y de, mae angen sicrhau bod plant ysgolion Cymraeg yn dal ati efo’r iaith ar ôl gadael ysgol, ymddengys mai dyna’r prif broblem yno. Yn y gorllewin, does ‘na fawr o amheuaeth mai’r mewnlifiad ydi’r prif broblem, a bod angen ymgyrchu yn erbyn y mewnlifiad hwnnw – ymgyrch chwerw iawn, dybiwn i, ond un gwbl angenrheidiol. Mae gan yr iaith fwy o hawl i fyw nag sydd gan Saeson i gael tŷ neis.

 

A rhaid rhoi i’r naill ochr ein hobsesiwn gyda statws yr iaith, ac i raddau llai, addysg Gymraeg. Dywedais ar y blog hwn o’r blaen – nid achubodd statws yr un gymuned Gymraeg, nac addysg adfer yr un. Rhaid i’r pwyslais newid, ac efallai ein dulliau hefyd. Fydd gan Seimon Glyn berffaith hawl heddiw i ysgwyd ei ben a dweud enw’r boi Japanîs sy’n gwybod bob dim.

 

Ond o ddifrif, diwrnod du – diwrnod a allai fod wedi bod yn waeth, ond diwrnod du serch hynny sy’n arf go sylweddol i’r lleisiau cynyddol sydd eisiau gweld diwedd i’r iaith.

 

Cynghrair y Cymry Cymraeg - Ymhelaethu

Dw i’n teimlo angen i ymhelaethu ar yr hyn a ddywedais yn fy mlogiad diwethaf – ac ymateb i raddau - waeth cyn lleied o sylw a gaiff y blog hwn y dyddiau hyn (ac yn ddigon haeddiannol hynny ‘fyd medda fi)! Achos nid jyst bod yn bryfoclyd oeddwn i. Y mae gwir angen i rywun sefyll yn ddi-sigl dros y Cymry Cymraeg a’r iaith Gymraeg, â pheidio ag ildio arni er mwyn plesio unrhyw fwyafrif. Nid ar ffurf mudiad protest fel y Gymdeithas, na grŵp lobïo fel Dyfodol, ond ar lefel uchaf ein gwleidyddiaeth. Gan ei fod yn gynyddol amlwg nad ydi Plaid Cymru isio’r rôl honno, a chan hynny ddim yn haeddu ei chael, mae angen dewis arall clir.



Dydw i ddim yn arddel y dylai rhywbeth fel Cynghrair y Cymry Cymraeg, neu ba beth bynnag y byddo’i galw, fod yn blaid un pwnc - sef sefyll dros yr iaith a dyna ni. Ond fe ddylai ei pholisïau, boed ar addysg, yr economi, neu hyd yn oed iechyd, gylchdroi o amgylch yr iaith Gymraeg h.y. awgrymiadau i gael yr economi i weithio er lles y Gymraeg, cynlluniau i sicrhau gwasanaethau Cymraeg i gleifion (yn enwedig mewn rhai meysydd penodol), strategaeth addysg Gymraeg gref yn hytrach na’r un siomedig sydd gennym ar hyn o bryd. Nid yw hynny’n unbynciol, mae’n strategaeth genedlaethol â’r Gymraeg ynghlwm wrth bob elfen ohoni. Os ydyn ni o ddifrif ynghylch parhad yr iaith, mae angen gwneud hyn a chael rhywun i frwydro drosto. Wn i ddim ai dulliau chwyldro, chwedl Saunders, yw’r ffordd o gyflawni hynny – ond mae o hyd angen gwyrth chwyldro ar y Gymraeg i sicrhau dyfodol o unrhyw werth iddi a’i hachub rhag dynwared Gwyddeleg.


Yn gryno felly, mi ydw i fy hun yn ddigon argyhoeddedig mae’r hyn sydd ei angen ar yr iaith ydi plaid i’r Cymry Cymraeg, er mai un elfen o blith nifer ydi hynny.


Yn ymarferol fyddai rhywbeth felly’n anodd, dw i’n deall hynny; a hynny oherwydd y system etholiadol (a nifer fechan y seddi yn y Cynulliad) yn fwy na dim arall. Pe bai system gyfrannol deg gennym, fyddai gen i ddim gronyn o amheuaeth mai dyma fyddai’r ffordd i fynd, ac y gwelai plaid o’r fath lwyddiant etholiadol - o fod yn strategol a rhoi ymdrech iddi. Nid llwyddiant ysgubol, mae’n siŵr, ond mesur digon ohono i allu cael dylanwad, yn enwedig pe bai system gyfrannol yn bodoli. Jyst digon i allu mynnu pethau allweddol i Gymry Cymraeg.


Ond eto wele gyfansoddiad pleidiol y Cynulliad cyfredol - gallai plaid a chanddi un neu ddwy sedd yno gael dylanwad mawr, o wneud y penderfyniadau cywir. Ni fyddai Cynulliad 80 sedd (40 cyfrannol yn lle 20) yn wahanol iawn o ran cydbwysedd grym, gyda llaw. Na, dydi hi ddim yn hawdd i bleidiau llai gyrraedd y Bae, mi gyfaddefa i hynny, ond gallai plaid mor benodol wybod yn union le mae ei phleidleisiau a’u targedu.


Problem Plaid Cymru efallai ydi, waeth beth a wnaiff, ei bod am gael ei hystyried fel plaid y Cymry Cymraeg beth bynnag, a thebyg mai ei hanes o hyn allan fydd ceisio dadwneud y ddelwedd honno drwy fod yn llai cefnogol, a mentraf ddweud, balch, o’r Gymraeg – yn sicr drwy beidio â chorddi dros yr iaith. Fydd llawer o bobl sy’n darllen hwn o’r farn bod y broses honno eisoes wedi dechrau. ‘Sgen i fawr o amheuaeth am hynny. Ond dydi Plaid Cymru ddim yn dangos unrhyw arwydd o ennyn cefnogaeth y di-Gymraeg, ac ar y rêt yma erbyn iddi wneud hynny bydd yr ardaloedd Cymraeg, ynghyd â’i chefnogaeth graidd, wedi hen ddiflannu beth bynnag. Rhaid rhyddhau'r Blaid o faich nad ydi hi ei eisiau.


Ni fyddai angen i Gynghrair y Cymry Cymraeg boeni am ddenu’r di-Gymraeg, a gallai fod yn hapus a balch ddigon o’i label fel y blaid sy’n cynrychioli’r Cymry Cymraeg. Nhw ydi ei hetholaeth hi, a’u pleidleisiau nhw fyddai’n rhaid eu denu. A dyma pam y dywedais na fyddai angen i blaid o’r fath o reidrwydd fod yn un genedlaetholgar. Y nod ddylai fod apelio i Gymry Cymraeg waeth ble maen nhw, er mai canolbwyntio ar y Fro (a mwy na thebyg Caerdydd) y byddai mae’n siŵr. Creu bloc gwleidyddol cadarn sy’n seiliedig ar hunaniaeth ieithyddol. Ni fyddai bwgan annibyniaeth yn gorfod bod yn gysgod arni chwaith – llewyrch y Cymry Cymraeg ydi’r nod. Dyn ag ŵyr, dw i’n teimlo’n iasoer o feddwl am ffawd yr iaith mewn Cymru annibynnol pe teyrnasai plaid fel Llafur beth bynnag!


Bydd rhai yn dadlau mai rhannu’r genedl a wnâi tacteg o’r fath. Ond efallai y dylen ni fod yn onest am hyn hefyd – y mae Cymru’n rhanedig beth bynnag a’r rhaniad mwyaf ynddi ydi’r iaith Gymraeg; ac mae syniadau’r rhai Cymraeg a Saesneg eu hiaith o’u cenedligrwydd yn aml iawn yn dra wahanol. Efallai yn wir y gellid dadlau mai dwy genedl sy’n rhannu’r un tir ydym ni i raddau. ‘Sdim yn bod efo hynny, os mae felly mae hi. A ‘sdim yn bod chwaith efo plaid sy’n amddiffyn buddiannau un elfen leiafrifol o gymdeithas mewn cenedl o’r fath; maen nhw’n bodoli ar y cyfandir a rhai yn gwneud yn iawn. Ein syniad ni o Gymru a Chymreictod, a mynnu undod, efallai, ydi’n problem ni.


A beth sydd bwysicaf beth bynnag – undod cenedlaethol y Cymry, neu achub yr un peth sydd o’i hanfod yn gwneud Cymru yn wlad unigryw?


A rhaid inni fod yn gwbl onest fan hyn, pan mae’n dod i'r iaith, mae hi’n rhywbeth sy’n annwyl i’r rhan fwyaf o’r Cymry Cymraeg, ond y gwir ydi does fawr o ots gan y Cymry di-Gymraeg amdani mewn gwirionedd. Lled-gefnogol fyddai’r gair addasaf.


Dyma’r sefyllfa fel dw i’n ei gweld hi – a byddwn i’n pwysleisio fy marn bersonol ydyw. Ond gallwn ni ddim jyst mynd ymlaen i ddweud ‘dwi’n siomedig efo Plaid Cymru’ neu ‘angen cic yn din sydd arni’ ac wedyn gweld nad oes dim yn digwydd a’n bod ni’n mynd i’r blychau pleidleisio drachefn ac yn efelychu’r miloedd ddefaid Llafuraidd eithr mewn gwisgoedd gwyrddion, nes i ninnau’r Cymry Cymraeg raddol ddirywio nes diflannu’n llwyr yn y pen draw.


***

Er diddordeb, ysgrifennais dair blynedd yn ôl flogiad ‘Y Pedwar Math o Genedlaetholdeb yng Nghymru’. Roedd dau penodol: Cenedlaetholdeb Traddodiadol/Diwylliannol, a Chenedlaetholdeb 'Dinesig’ (neu Sifig). Dw i’n meddwl, os ca’i fod mor hy â dweud, efallai fy mod wedi taro’r hoelen ar ei phen o ragweld y newid o’r cyntaf i’r ail, er i hynny ddigwydd yn llawer cynt na’r disgwyl – dyma ddyfyniad am y newid hwnnw o'r blogiad...


O ran yr iaith, bydd un o ddau drywydd, sef trywydd llwyddiannus Catalonia neu Wlad y Basg, neu enghraifft ddifrifol yr Iwerddon. Fel Cymry, rydym yn edrych tuag at enghreifftiau penrhyn Iberia a’r ynys werdd, a dyletswydd y cenedlaetholwyr traddodiadol fydd sicrhau mai ar drywydd Iberia yr awn. Ta waeth, gwelwn ddatblygiad y ffurf hon ar genedlaetholdeb ar fyr o dro mi dybiaf; mi all fod yn ysgubol lwyddiannus os fe’i gwneir yn iawn, ond gallai hefyd fod yn hynod boenus i’r cenedlaetholwyr diwylliannol – fydd yn ddiddorol, o leiaf.

Gwymon o ddynion

Yr iaith Gymraeg  - y fendith waethaf a roddwyd erioed i genedl y Cymry. Heddiw fe welwyd yn y Cynulliad Cenedlaethol Plaid Cymru’n penderfynu ei bod bellach yn faich rhy drwm i’w ddwyn ar ei rhan hi. Heddiw, penderfynodd Plaid Cymru nad oedd cydraddoldeb llwyr i’r Gymraeg yn ddymunol nac yn werth trafferthu amdano.

Do, dwi erbyn hyn wedi gwylio’r ddadl yn y Cynulliad, yn gwybod y canlyniad, ac os ydych chi’n darllen y blogiad hwn debyg eich bod chi hefyd. A dwi wedi hel fy meddyliau am y pwnc hwn ers rhai misoedd – Plaid Cymru, a’r iaith Gymraeg.

Clywsom heddiw na fydd y Cofnod yn gwbl ddwyieithog ac ni chaiff ei gyhoeddi ar yr un adeg â’r Saesneg. Yn amlwg, mae rhai ieithoedd yn fwy cyfartal na’i gilydd. Caiff Rhodri Glyn a Dafydd Êl draethu faint a fynnant ond erys y ffaith nad oes yn y Cynulliad Cenedlaethol gydraddoldeb llwyr i iaith frodorol Cymru. Dyna’n ddi-flewyn ar dafod y sefyllfa sydd ohoni. Gadawodd y Blaid i hynny ddigwydd yn ddiffwdan. Rhoes eraill gefnogaeth brwd iddo.

Mae’r Blaid wedi’n fwriadol mi deimlaf ymbellhau ei hun oddi wrth yr iaith (sonnir am hyn yn gelfydd ddigon ar flogiad gan Ifan Morgan Jones yn gynharach eleni – dwi ddim am ailadrodd); o beidio â chodi stŵr pan fynnodd Carwyn Jones na ddylid cyfieithu dogfen dechnegol i’r Gymraeg ar gais pysgotwyr Pen Llŷn – arwydd o iaith israddol os bu un erioed - i’w ACau yn mynnu cyfeirio at y Blaid fel The Party of Wales (enw uffernol beth bynnag) ar lawr y siambr – nid fel Plaid Cymru.

Nid tuedd newydd mo hon, mae hi’n un a ddechreuwyd ers i ddatganoli ddechrau, ac fe’i gwelwyd yn glir pan na safodd y Blaid yn gadarn y tu ôl i Simon Glyn ddegawd yn ôl eithr troi arno, a phan fynnodd Cymuned ar ei hanterth dai a gwaith i bobl leol y Fro Gymraeg er budd yr iaith, ac y cawsant eu hanwybyddu’n llwyr gan Blaid Cymru. Do, cafwyd Mesur Iaith ers hynny, ond un peth oedd hynny yng nghanol degawd o ddiffyg ymdrech gan y Blaid ar yr iaith. Ni chafodd trigolion y Fro dai na gwaith. Ymhen 15-20 mlynedd efallai na fydd ganddynt gysur amheus eu hiaith ychwaith.

Deallaf y pwysigrwydd mawr sydd i roi sylw i’r economi ar hyn o bryd, gyda llaw – mae’n hanfodol i Blaid Cymru wneud hynny i ennill pleidleisiau. Ond mae’r diffyg sefyll dros yr iaith, a hynny’n gwbl ddi-sigl, yn annerbyniol i blaid sy’n honni sefyll drosti. Nid mater o ddewis ein brwydrau yw brwydr yr iaith. Rhaid ymladd pob brwydr, a hynny achos mae’r iaith Gymraeg yn werth brwydro drosti. Cydraddoldeb, nid cyfaddawd. Ond yn fwy na hynny nid dyma’r adeg i gefnu ar y Gymraeg.

Pam hynny?

Syml. Y mae’r Gymraeg yn iaith sy’n marw. Y mae nifer y bobl sy’n ei siarad bob dydd a’r cymunedau a’i defnyddio yn dirywio. Dydw i ddim isio meddwl pa mor echrydus y gallai canlyniadau’r cyfrifiad fod pan gânt eu cyhoeddi fis Tachwedd, ond mi brofan nhw fod angen ar y Gymraeg fudiad gwleidyddol cryf i sefyll drosti. Nid jyst dros yr iaith, ond drwy hynny’r Cymry Cymraeg hwythau – yn ein hanfod, ni ydi’r iaith.

Ni ellir cyfaddawdu ar y Gymraeg, ac os ydi Plaid Cymru yn fodlon gwneud hynny dydi hi ddim yn sefyll drosti i’r graddau y mae’r iaith yn ei haeddu, ac os felly rhaid gofyn ai hi ydi’r blaid orau i sefyll drosti beth bynnag? P’un bynnag, oni fyddai’n haws gadael i’r Blaid ollwng ei gafael ar yr iaith a gadael i arall ysgwyddo’r baich? Rhydd iddi wedyn, tra’n aros yn gefnogol i’r iaith wrth gwrs, ddenu eraill, a mynnu fwy na thebyg mewn hunan-dwyll most people who vote Plaid aren’t Welsh speakers – fel petaem ni’n rhyw fath o haint afiach – i ddenu’r lliaws ati.

Efallai y byddai. Clywid droeon yr ‘angen’ am ail blaid genedlaetholgar yng Nghymru ond efallai nad dyna’r ateb callaf. Bosib mai problem sylfaenol y Blaid ydi ceisio sefyll dros Gymru gyfan a phawb yng Nghymru. Y mae rhaniadau’r wlad fach hon yn rhai dwfn, wedi’r cyfan.

Dwi wedi tueddu i feddwl fwyfwy ers ychydig o amser mai nid ail blaid genedlaetholgar sydd ei hangen, eithr plaid i’r Cymry Cymraeg – Cynghrair y Cymry Cymraeg os mynnwch chi. Nid y peth hawsaf o ystyried annhegwch y system etholiadol sydd gennym, ond pam lai? Pam lai cael plaid a allai ganolbwyntio’n gyfan gwbl ar sefyll drosom Ni, heb lyffetheiriau plesio pawb?

Plaid i fynnu bod yn RHAID i bopeth yn y Cynulliad fod yn gwbl ddwyieithog – yn y sector cyhoeddus o ran hynny. Plaid i fynnu addysg gyfan gwbl Gymraeg yn y bröydd. Plaid i fynnu swyddi i’r rhai Cymraeg eu hiaith yn eu hardaloedd eu hunain. Plaid i fynnu Deddf Eiddo a fyddai’n sicrhau tai i’r Cymry Cymraeg yn y bröydd Cymraeg. Plaid i fynnu bod gan y rhai Cymraeg eu hiaith hawl sylfaenol i fyw y cyfan o’u bywydau drwy gyfrwng eu hiaith eu hunain yn eu gwlad eu hunain os dymunant. Plaid i fynnu mai ein darn ni o dir ydi hwn a bod gan yr iaith hawl ar rannau helaeth ohoni, ac nad oes gan y mewnlifiad di-Gymraeg yr hawl i darfu arni na’i difethaf yn llwyr, a’n hawl ninnau Gymry Cymraeg i fyw mewn cymunedau Cymraeg.

Efallai, yn wir, mai dyna’r ateb gorau.

Dafydd Êl. Cynog a'r holl drimings

Onid ydi bod yn aelod o Blaid Cymru yn hwyl? Ailymunais â’r Blaid ychydig fisoedd nôl wedi absenoldeb o bum mlynedd gyda’r pwyslais o’r newydd ar annibyniaeth wedi taro deuddeg efo fi. Rŵan, alla i ddim dweud fy mod i’n fodlon iawn ar Blaid Cymru ar hyn o bryd o gwbl. Ro’n i, ac mi dybiaf nifer fawr iawn o’r aelodau cyffredin, yn gandryll ac yn siomedig ar benderfyniad y Blaid i gefnogi’r Llywodraethar fater y cofnod, er enghraifft. I un fel fi a chanddo eirfa gyfyngedig, rhegfeydd fyddai’n cyfleu’r dicter llwyr a deimlaf at yr Aelodau Cynulliad am yr hyn a wnaethant y diwrnod hwnnw – fe’n bradychwyd ni yn llwyr ganddynt. Roedd yn ddiwrnod du i’r Blaid a allai osod cynsail peryglus iawn o ran ei hymrwymiad i’r iaith yn y dyfodol. A doeddwn i ddim yn hapus o gwbl ar Leanne yn estyncynnig i gydweithio â Llafur chwaith.  

Er, mi fydd unrhyw un sydd wedi darllen y blog hwn dros y blynyddoedd, neu’n fy nilyn ar Twitter, yn gwybod mai rhywun digon cwynfanllyd ydw i beth bynnag ac na fydda i byth yn hapus iawn efo Plaid Cymru dim ots be wneith hi. Ond dyna ni, fydda i dal yn mynd â’r taflenni o ddrws i ddrws er gwaethaf hynny!

Ond i’r mater dan sylw, sef wythnos ddifyr Dafydd Êl, a wnaeth unwaith eto brofi ei allu dihafal i gorddi pawb a phopeth heb fawr reswm. Af i ddim i fanylion y peth, achos mi fyddwch chi sy’n darllen yn ymwybodol o’r stori. Rhaid imi ddweud, pan glywais y stori yn gyntaf, roedd gen i rywfaint o gydymdeimlad efo’r Arglwydd. Gŵyr pawb ohonom sut y gall godi gwrychyn pan nad oes ganddo fawr gwell i’w wneud, ond mae ‘na elfen o’r Blaid sydd wedi bod yn trio cael gwared arno ers cryn tro – fydda i’n teimlo hyn lot wrth ddarllen blog Syniadau (sydd, er fy mod i’n hoff ohono, yn gallu bod yn flog eithriadol o hunanbwysig ar adegau) a’r sylwadau dilynol. Efallai bod hynny’n fwy oherwydd nad oes gen i fawr o fynadd efo’r wleidyddiaeth a arddelir yno yn hytrach nag ochri efo Dafydd Êl – ond er y gall yr Arglwydd ei amddiffyn ei hun, mae rhywun yn teimlo elfen o bigo arno, fel y byddech yn ei ddweud ar iard yr ysgol, o blith rhai yn y Blaid.

Petai’r Arglwydd yn gadael o’r herwydd mi fyddai’n broblem i Blaid Cymru. Byddai’n edrych fel bwli o blaid a chanddi ddim lle i ryddid barn. Mi gaiff pobl ddadlau’r manylion ond dyna fyddai’n cael ei gyfleu, atalnod llawn. Dydi’r ffaith i’r gangen leol yn Nwyfor Meirionnydd ddatgan cefnogaeth lwyr iddo ond yn gwneud y sefyllfa’n gymhlethach. Ac mae ambell un sy’n ddigon teyrngar iddo hefyd. A byddai ei ymuno â Llafur yn ergyd fawr iawn i arweinyddes newydd Plaid Cymru – naïf iawn yw meddwl fel arall.

Gan ddweud hynny, mi ballodd fy nghydymdeimlad â’r Arglwydd yn eithaf sydyn (a rhaid imi gyfaddef, er imi drydar cefnogaeth wantan iddo, nad oeddwn i ddim wedi darllen popeth am y stori bryd hynny). Anodd gen i gredu bod yr hyn a wnaeth yn llai na gweithred fwriadol i danseilio Leanne Wood. Nid oes modd goddef hynny mewn plaid wleidyddol. Ac er i Leanne ymateb yn ddigon aeddfed i’r sefyllfa, ni allaf ond â theimlo i Dafydd Êl gael cythraul o getawê am actio fel ... maddeuwch yr iaith ... ond rêl cont.

A chan hynny does dwywaith bod yr wythnos hon wedi bod yn niweidiol i Blaid Cymru – i’w delwedd hi, ac o ran creu drwgdeimlad mewnol – ac i raddau llai i Leanne Wood ei hun. Dydw i ddim yn credu i’w harweinyddiaeth gael ei thanseilio gan hyn, ond bydd yna bobl sy’n edrych o’r tu allan yn gweld hyn oll ac yn hynny o beth wendid yn yr arweinydd newydd.

Wrth gwrs, credid i’r mater ddod i ben ac y gallen ni roi’r holl beth y tu ôl inni, ond pwy arall ddaeth i greu trafferthion a chefnogi safbwynt Dafydd Êl (o’r hyn a ddywedodd yn hytrach na’i ddweud yn blwmp ac yn blaen) ond Cynog Dafis.  Drafoda i ddim yr hyn a ddywedodd – er, mewn gair, mae’r boi yn siarad drwy’i din – ond pam aflwydd stwffio’i big i’r ddadl? Ddyweda i paham, achos mae’n broblem.

Mae ambell un o hen bennau Plaid Cymru – Dafydd Êl a Cynog Dafis y pennaf ohonynt – yn gwbl grediniol bod eu barn hwy yn eithriadol o bwysig oddi mewn i Blaid Cymru; i’r fath raddau ei fod oruwch unrhyw beth arall. A does ganddon nhw ddim mo’r hawl, ddim mo’r hawl leiaf, i achosi’r fath drallod yn rhengoedd y Blaid. Dydi o jyst ddim yn deg ar neb, o’r arweinyddion sy’n haeddu o leiaf gyfle i fynd â’r Blaid ar y trywydd o’i blaen, i’r aelodau cyffredin sy’n haeddu aelodau etholedig sydd am weithio dros y Blaid yn lle creu trafferth am ddim rheswm ond am i fodloni eu hymdeimlad o hunanbwysigrwydd chwyddedig.

Ond mi ddywedaf hyn i gloi. Os mae Dafydd Êl am adael y Blaid – er iddo ddweud nad oes ganddo unrhyw fwriad i wneud hynny, ac mi dybiaf am resymau cwbl hunanol hefyd – dyma’r adeg berffaith iddo wneud o ran y Blaid. Dydi Plaid Cymru wir, wir ddim angen cnonyn drwg yn y caws ar hyn o bryd. Y mae’n gyfnod sefydlogi arnom o hyd. Ond wyddoch chi beth arall dydi Plaid Cymru ddim mo’i hangen? Dafydd Êl yn sefyll yn Nwyfor Meirionnydd yn 2016. Efallai ei fod yn hunanbwysig ond dydi o ddim yn dwp cofiwch, fe ŵyr mai’r unig fodd iddo gael ei ethol yno ydi drwy sefyll yn enw’r Blaid. A dyna wneith.

Byddai yn sicr yn glec i Blaid Cymru petai’n gadael rŵan. Yn enwedig petai’n gadael am Lafur. Ond mae yno fantais hefyd. Y cyntaf ydi nad oes etholiadau ar y gorwel, felly dw i’n tueddu i feddwl y byddai unrhyw niwed a wneid (ac mi fyddai niwed pe digwyddid hyn) yn gallu cael ei unioni erbyn yr etholiad nesaf o bwys. Ond yn ail – ac mae hwn yn un da – ydi mai problem Llafur fyddai’r Arglwydd wedyn. Y mae Dafydd Êl yr un mor hoff o styrio ag ydw i o gwyno, ac mi fyddai’n llawenhau yn achosi trwbwl yn rhengoedd Llafur llawn cymaint ag y mae’n amlwg yn ei fwynhau ei wneud ym Mhlaid Cymru. Â thafod yn ei foch yr awgrymodd Carwyn Jones y byddai croeso iddo yn y blaid Lafur, heb amheuaeth!

Ta waeth, dw i ddim yn ymuno â’r lleisiau sy’n dweud wrtho fynd. Rhydd iddo wneud yr hyn y myn – mae ganddo’r ddawn i wneud cyfraniad cadarnhaol. Ond, mae un peth y dylai Dafydd Elis-Thomas ei wneud yn ddi-oed. Mi ddylai ymddiheuro. Mi ddylai ymddiheuro am niweidio Plaid Cymru, ac mi ddylai ymddiheuro am yr amarch a’r dirmyg y mae wedi’i ddangos tuag at Leanne Wood. Dw i’n ddigon siŵr nad ydi grŵp cynulliad Plaid Cymru yn un hapus iawn ar hyn o bryd, ac mae gan elynion y Blaid ddiolch i’w fynegi i Dafydd Êl am hynny.

Gwynedd: dadansoddiad ystadegol

Fe wyddoch fy mod i’n licio ystadegau, felly dyma ddarn diduedd am ffigurau Gwynedd. Ac ydyn, maen nhw’n ddigon diddorol, ond mi adawaf i eraill gynnig dadansoddiad goddrychol. Fe ranna i’r blogiad hwn yn adrannau inni weld y darlun cyfan. Er gwybodaeth, pan gyfeiriaf at aelodau annibynnol, dw i hefyd yn cynnwys y rhai heb nodi plaid, a dw i’n ymddiheuro os oes unrhyw ystadegau anghywir – mae’n lot o waith ac mae’n ddigon hawdd drysu! Serch hynny gobeithio fy mod wedi cyfleu darlun cyflawn o sefyllfa wleidyddol Gwynedd.

Gwynedd Gyfan

Newid bach iawn a gafwyd yn nifer y seddi o’i gymharu ag etholiad 2008. Plaid Cymru enillodd fwyaf (+2 sedd), gyda Llais Gwynedd hefyd yn cipio un yn fwy. Nid oedd newid yn nifer yr aelodau annibynnol na Llafur, ond aeth y Democratiaid Rhyddfrydol i lawr o 4 sedd i un yn unig.

O ran canrannau, roedd Plaid Cymru 1.7% yn uwch (40.4%), Llais Gwynedd 3.4% yn uwch (24.2%) gyda rhai annibynnol i lawr 2.7% i 22.8%, a Llafur i lawr fymryn. Etholwyd 20 o gynghorwyr yn ddiwrthwynebiad yn 2008 – 18 oedd ffigwr 2012, er bod un ward eto i ddatgan. Enillodd Llais Gwynedd fil yn fwy o bleidleisiau o gymharu â 2008, ac roedd y Blaid hefyd i fyny ryw 300-400. Roedd Llafur i lawr fymryn – yn gwbl groes i’r duedd genedlaethol – gydag ymgeiswyr annibynnol yn cael mil yn llai o bleidleisiau.

Ymddengys, ar y cyfan, fod Llais Gwynedd, ac i raddau llai Blaid Cymru, wedi elwa ar drai’r ymgeiswyr annibynnol. Pleidleisiodd 670 o bobl yn llai yn 2012 nag yn 2008.

Arfon

Yn Arfon, enillodd Plaid Cymru sedd yn ychwanegol, ac aelodau annibynnol ddwy – collodd y Dems Rhydd dair. Roedd nifer y pleidleisiau, canran y bleidlais a’r newid yn y ganran fel a ganlyn

Plaid Cymru 6,200 (39.8% - 2.5% yn is)

Annibynnol 3,757 (24.1% - 2.6% yn uwch)

Llafur 2,634 (16.9% - 2.3% yn is)

Llais Gwynedd 2,049 (13.2% gyda chynnydd o 4.9%)

Ar wahân i Lais Gwynedd felly, prin fod newid yn ardal Arfon. Er i ganran Plaid Cymru leihau, enillwyd mwy o bleidleisiau. Gwelwyd cynnydd ym mhleidlais ymgeiswyr annibynnol, un sylweddol yn un Llais Gwynedd, cwymp bach i Lafur, a haneru pleidlais y Democratiaid Rhyddfrydol – enillodd lai na mil, a cholli un o’u seddi traddodiadol yng Ngwynedd ym Menai Bangor.

Dwyfor

Disodlwyd Plaid Cymru gan Lais Gwynedd fel y blaid fwyaf yn Nwyfor. Enillodd Llais Gwynedd dair sedd ychwanegol, gyda’r Blaid yn colli dwy, ac aelodau annibynnol 1. Enillodd Llais Gwynedd 42.2% o’r bleidlais, sef cynnydd o 5.3% - ond nid oedd ond 13 pleidlais yn fwy nag yn 2008. Collodd Plaid Cymru 599 o bleidleisiau ond roedd y ganran yn sefydlog. Arhosodd pleidlais ymgeiswyr annibynnol yn sefydlog, yn wahanol i weddill Gwynedd. Cadwodd y Democratiaid Rhyddfrydol sedd yn ddiwrthwynebiad.

I raddau, gellid dadlau mai Plaid Cymru gollodd yn Nwyfor yn hytrach na Llais Gwynedd yn ennill, ond mae gan y Llais bellach 10 o’r 20 sedd yno, gyda’r Blaid ar 6 yn unig. Roedd gan Blaid Cymru 15/20 sedd yma yn etholiad 2004, ac mae’n ardal y mae’n rhaid iddi ei hadennill i sicrhau grym fel plaid fwyafrifol ar Gyngor Gwynedd.

Meirionnydd

Ni chafwyd etholiad yn 9 allan o’r 20 o seddi ym Meirionnydd (5 Plaid Cymru; 4 Annibynnol), ond cafodd Plaid Cymru lwyddiant mawr yn y seddau a gystadlwyd. Enillodd dair sedd yn fwy (fyny i 13); 862 o bleidleisiau yn fwy, a 46.7% o’r bleidlais (+15.7%).

Roedd cwymp sylweddol yn nifer y rhai a bleidleisiodd dros ymgeiswyr annibynnol (-14.6% lawr i 29.0%). Serch hynny, cafodd Llais Gwynedd noson aflwyddiannus yma. Un aelod a etholwyd (-2) a chafwyd tua 500 pleidlais yn llai. Dim ond 5 ymgeisydd a safodd dros y Llais – ond serch hynny ni safodd ond 6 yn 2008 felly gwelwyd colled yn ei chefnogaeth gyffredinol ym Meirionnydd.

Plaid Cymru v Llais Gwynedd

Cystadlodd Plaid Cymru a Llais Gwynedd yn erbyn ei gilydd am 27 o seddi – 19 ohonynt benben â’i gilydd. Yn y seddi lle mai’r unig ddau ymgeisydd oedd un o Blaid Cymru ac un o Lais Gwynedd, dyma’r canlyniad cyffredinol:

Plaid Cymru 11 sedd; 5,788 (55.6%)

Llais Gwynedd 8 sedd; 4,616 (44.4%)

Felly Plaid Cymru enillodd y frwydr benben, a hynny yn gymharol hawdd ar y cyfan. Pan luchiwyd gwrthwynebwyr eraill i’r ornest (ar gyfer 8 sedd mewn 7 ward), cymerodd bethau tro diddorol iawn. Felly yr oedd:

Llais Gwynedd 4 sedd; 1,978 (30.1%)

Plaid Cymru 3 sedd; 2,129 (32.4%)

Eraill 2 sedd; 2,470 (37.5%)

Awgryma hyn raniad ym mhleidlais Plaid Cymru pan gafwyd amryw ymgeisydd, a Llais Gwynedd fanteisiodd ar hynny. Serch hynny, pe bai’r seddi hyn yn rhai penben rhwng y Blaid a’r Llais, mae’n aneglur pwy fyddai wedi ennill, er bod y ffigurau penben yn awgrymu y byddai gan Blaid Cymru fantais.  

Casgliad

Cafodd Plaid Cymru etholiad llwyddiannus yng Ngwynedd eleni, er iddi fethu â chipio mwyafrif dros bawb. Gwelodd gynnydd yn ei phleidlais a chipiodd seddi ychwanegol. Er colli yn Nwyfor, a cholli’n wael o ran seddi, ni chollodd yn fawr o ran y bleidlais, a chafodd gynnydd sylweddol iawn ym Meirionnydd. Serch hynny, i’r blaid yn lleol, rhaid atgyfnerthu yn Nwyfor eto i sicrhau mwyafrifau ar y cyngor. Ar y llaw arall, mae hi wedi cryfhau ei gafael ar Arfon a Meirionnydd, ond awgryma’r canlyniadau o hyd elfen o ddadrithio â hi yn y sir.

Roedd etholiad Llais Gwynedd yn llwyddiant ar y cyfan, ond roedd ei pherfformiad ym Meirionnydd yn wan tu hwnt. Dangosodd nad fflach mo llwyddiannau 2008, a llwyddodd i ddal tir a enillwyd yn Nwyfor yn dda iawn. Serch hynny, ni safodd cymaint o ymgeiswyr ag y gobeithid (nifer sylweddol yn llai os rhywbeth), a phan aeth benben â’i phrif elynion, Plaid Cymru, aflwyddiannus ydoedd ar y cyfan.

Collodd ymgeiswyr annibynnol lawer iawn o bleidleisiau y tro hwn – er y cedwid 18 o seddi. Serch hynny, mae mwy o aelodau annibynnol ar y cyngor nag yn 2004, pan roedd 11.

Nid yn annisgwyl, chwalodd pleidlais y Democratiaid Rhyddfrydol, ac nid oedd gan y Ceidwadwyr fyth obaith mewn unrhyw ward yng Ngwynedd.

Gwelodd Llafur unwaith eto ddirywiad yng Ngwynedd, yn gwbl groes i unrhyw ran arall o Gymru. Awgryma wendid mawr yn y blaid leol o ran trefniadaeth a gweithgarwch, er yn Arfon gwelwyd yn 2010 bod o hyd bleidlais Lafur gref yma ar lefel Brydeinig nas adlewyrchir ar y lefel leol.

Peidiwch â digalonni: ymateb i'r etholiadau lleol

Gan nad ydi trydar yn cynnig digon o le i rywun fynegi barn gyflawn, dyma fi yma am y tro cyntaf ers misoedd maith i wneud hynny, a hynny yn sgîl yr etholiadau lleol a gynhaliwyd ddydd Iau. Dw i’n teimlo rheidrwydd i fynegi fy hun am hyn oherwydd ambell i ymateb hysteraidd gan Bleidwyr yn disgrifio’r canlyniad fel trychineb, ac ymateb rhai o’n gwrthwynebwyr sy’n honni rhywbeth tebyg. Ond doedd o ddim.

Yn gyntaf, chwi gofiwch efallai fy mod i droeon ar y blog hwn wedi digio i’r dim at Blaid Cymru, yn arbennig ar ôl canlyniadau 2010 a 2011, pan geisiodd y Blaid honni nad oedd yr etholiadau hynny’n rhy ddrwg yn y bôn (Er gwybodaeth, dwi wedi ailymaelodi erbyn hyn. Dal i ddigio at y Blaid yn aml fydda i o hyd cofiwch, mae ‘na lot o bethau dwi’n anghytuno â hi yn eu cylch!).  Ond y gwir ydi roedd y ddau etholiad hynny’n warthus i’r Blaid, a dydw i ddim yn un i roi mêl ar sefyllfa i’w melysu. Deuaf at fy mhryderon, oherwydd mae digon o resymau i siomi â’r canlyniad, ond gadewch inni ddweud y ffeithiau.

Collodd Plaid Cymru ddeugain sedd eleni, tua 20% o’i chynghorwyr, sy’n nifer sylweddol. Ond roedd hwn yn etholiad lle roedd ‘na gorwynt Llafuraidd i’w wynebu. Fe ysgubodd Llafur y gwrthwynebiad i’r neilltu, ond Plaid Cymru wrthsafodd y storom orau. Collodd y Ceidwadwyr dros draean o’u seddi nhw, a’r Democratiaid Rhyddfrydol hanner. Collodd aelodau Annibynnol ac eraill fwy na ni hefyd. Un wers inni yma ydi polau piniwn. Roedd arolwg barn diweddaraf YouGov yn dweud y câi Llafur tua hanner y bleidlais, ac fe wnaeth llawer iawn ohonom fwrw amheuaeth fawr drosto – yn sgîl y canlyniadau synnwn i ddim petai’r arolwg yn agos at y gwir. Rhaid derbyn bod arolygon barn Cymru erbyn hyn yn rhai sy’n agos ati wrth ddarogan canlyniadau. Nid y byddai credu’r arolwg wedi bod o fudd, ond pan fydd pethau'n edrych yn ddu yn yr arolygon barn, ddylen ni gymryd sylw.

Cofiwn hefyd, roedd 2008 yn rhyfeddol o dda inni, i’r fath raddau na wnaethom lawn werthfawrogi’r peth. Enillwyd mewn ardaloedd nas cynrychiolwyd gennym ynghynt. Er inni golli nifer o seddi yn 2012, ni chollwyd yr enillion hynny’n llwyr. Mae o hyd gynghorwyr yng Nghaerdydd, Torfaen a Wrecsam, er enghraifft, a gallai hynny fod yn bwysig yn y dyfodol. Beth am ardaloedd eraill?

Ceir o hyd garfan gref yng Nghaerffili, sy’n sylfaen i adennill y cyngor y tro nesaf. Roedd Rhondda Cynon Taf, ar y llaw arall, yn siomedig tu hwnt – ond rhaid cofio, ac eithrio yn ’99, dydyn ni byth wedi bygwth yno, ac mae’n parhau’n gadarnle dihafal i Lafur. Dydw i ddim yn gwybod os bydd Leanne Wood yn ein galluogi i atgyfnerthu mewn llefydd felly, amser a ddengys, ond dydi Leanne heb gael amser eto.

Mae’n biti mawr inni golli Caerffili. Roedd yn gyngor a reolwyd yn dda iawn, iawn dan ein llywyddiaeth ni. Ond rhaid inni jyst dderbyn, dydi rheoli cyngor yn dda ddim yn golygu y byddwn ni’n ei gadw dan ein rheolaeth, a dydi hynny ddim yn unigryw inni – dwi’n siŵr bod digon o gynghorau Ceidwadol a Rhyddfrydol digon gweithgar a llwyddiannus wedi’u colli i Lafur yn Lloegr oherwydd y cyd-destun ehangach, a’u bod nhw fel ni yn ddiymadferth i atal hynny rhag digwydd. Dywedaf yn amharod ond yn wir fod Caerdydd yn enghraifft dda o hyn.

Hefyd, efallai bod yn rhaid inni dderbyn bod ein perfformiad ni ddim yn ddibynnol arnom ni’n hunain i raddau helaeth, ond ar fympwy tueddiadau gwleidyddol Prydeinig. Pwynt niwtral, os rhwystredig iawn, ydi hynny, gyda llaw – weithiau fydd hi’n dda ac weithiau fydd hi’n waeth – ond gwell yw cofio hynny pan fo pethau’n edrych yn dywyll arnom na cholli gwallt dros y peth.

Beth am y gorllewin? Darlun cymysg eto oedd hi. Yn Sir Gâr, gwrthbwyswyd colledion Llanelli gydag enillion yng ngweddill y Sir, ac rydym yn parhau fel y blaid fwyaf yno. Rhaid peidio â digalonni gormod â'r hyn ddigwyddodd – rhaid deall bod ardal Llanelli’n parhau yn wleidyddol debycach i’r Cymoedd na gweddill Sir Gâr, ac o ystyried y storom berffaith a gafodd Llafur cyn yr etholiad, roedd cadw rhai o’r seddi hynny wastad am fod yn anodd. Roedd Ceredigion yn siomedig iawn. Un arwydd da oedd inni ennill seddi gan y Dems Rhydd, er inni golli i aelodau Annibynnol. Serch hynny, mae’n bosib, er ein bod sedd i lawr ar 2008, y bydd hi’n haws denu aelodau annibynnol i’n cefnogi er mwyn arwain y sir am y tro cyntaf erioed. Neith hynny’n iawn.

Cael a chael oedd hi drwy’r gogledd, heb fawr newid ar y cyfan. Dylen ni fod yn siomedig na chipiwyd Gwynedd, ond eto cafwyd perfformiad cryfach nag yn 2008 ... ac mae ‘na isetholiad ar y gorwel a allai ildio mwyafrif inni. Serch hynny, mae’n amlwg iawn nad ydi Llais Gwynedd ar ddarfod, a hi bellach yw prif blaid Dwyfor, sef cartref ysbrydol cenedlaetholdeb. Ac eto, mae’n amlwg iawn bod gwleidyddiaeth Gwynedd – ynghyd â Cheredigion – yn unigryw ac yn annibynnol ar batrymau cenedlaethol.

Fel y dywedais, mae yna bryderon inni ym Mhlaid Cymru yn deillio o’r etholiad hwn. Diwedd y gân ydi mi gollasom seddi, er nad ydym, yn wahanol i’r tair plaid arall, mewn math o rym ar lefel genedlaethol neu Brydeinig. Hefyd, mae’n amlwg imi, er gwaetha’r ffaith bod ganddi arweinydd hurt ar lefel Brydeinig,  nad pleidlais brotest yn unig oedd hon i Lafur. Petai’n bleidlais brotest, fe ddylai Plaid Cymru fod wedi gwneud yn well (tybed a ydym wedi ymbellhau cymaint o’r ddelwedd ohonom fel plaid brotest fel na allem ddenu pleidlais brotest mwyach? Trafoder!) – roedd elfen gref iawn o gefnogaeth dros Lafur. Nid dim ond yng Nghymru y gwelwyd hyn – roedd hi hefyd felly’n Yr Alban, sy’n ddiddorol a dweud y lleiaf.

Nid oedd cyfnod 1999 – 2009 wedi sefydlu patrwm amlbleidiol yng Nghymru, fel y tybiasom. Yn hytrach, efallai mai blip i’r blaid Lafur ydoedd. Efallai ddim – ond mae’n bosibiliad. Y mae’r Cymry yn draddodiadol yn heidio at Lafur pan fydd pethau’n ddrwg arnynt. Dydi hynny, er y carem feddwl yn wahanol, heb newid.

Yr her i’r Blaid ydi ei thactegau dros y blynyddoedd nesaf. Mae’n rhaid iddi fod yn graff, a chofio mai prif nod unrhyw blaid wleidyddol ydi ennill etholiadau ac nid dadleuon syniadaethol, a bwrw ati i wneud hynny. Y nod ydi 2016. Mae’n rhy fuan i ddarogan dim, ond tybiai rhywun y bydd y sefyllfa bryd hynny’n hawdd ei rhagweld. Bydd UKIP a Llafur yn gwneud yn dda yn 2014. Yn 2015, caiff y glymblaid ei hysgubo o’r neilltu – fydd y Dems Rhydd wedi’u difa’n llwyr ac mi fydd y Ceidwadwyr mewn sefyllfa debyg i ’97, os nad yn waeth. Yn wir, rhagwela ambell i sylwebydd y bydd adain dde ranedig ym Mhrydain erbyn hynny gyda UKIP yn dwyn pleidleisiau lu gan y Ceidwadwyr. A bydd y blaid Lafur yn etifeddu economi a fydd o hyd mewn cyflwr gwael.

Ac mae hynny oll heb ystyried y ffaith y gallai’r Alban fod yn annibynnol bryd hynny. Dw i ddim yn gwybod a fydd hi, ond mae’n elfen arall i’r gymysgedd.

Yn 2016, bydd Llafur wedi rheoli Cymru ers 17 mlynedd hir. Bydd hi mewn grym yn Llundain a hynny yng nghanol trybini economaidd, gydag arweinydd a etholwyd am nad David Cameron mohono, nid am ei fod yntau’n boblogaidd ei hun. Bydd gan y Ceidwadwyr a’r Dems Rhydd eu problemau eu hunain hefyd – dydi hi ddim yn amhosib na fydd y Dems Rhydd yn bodoli mwyach. Yn debyg i 1999, gallai 2016 fod yn adeg berffaith i awr fawr Plaid Cymru ddyfod. Yn wir, mewn rhai ffyrdd, gallai fod yn well.

Ta waeth, nôl i rŵan, y pwynt ydi hyn – er nad ydym ni yn y sefyllfa gryfaf ar hyn o bryd, gallai eleni fod wedi bod yn llawer, llawer gwaeth. Ond doedd hi ddim. Dydyn ni ddim wedi ein hysgubo o ardaloedd 2008, er i’n cynrychiolaeth yno leihau, a gwrthsafwyd y storom yn well na phleidiau eraill, er ein bod ni yn wahanol iddyn nhw wrthi’n ailadeiladu. Megis dechrau mae’r gwaith hwnnw a megis dechrau mae’r daith i 2016.

Roedd ymateb rhai yn y trydarfyd yn orymateb llwyr – roedd o’n ymylu ar hysteria. Dw i’n rhannu eich siom i’r dim, ond dydi’r byd ddim ar ben, ac er ein sefydlu bron i 90 mlynedd yn ôl erbyn hyn, megis dechrau mae’r frwydr dros ryddid o ddifrif.

 

A ydy'r sefyllfa yn anobeithiol? Ydy', wrth gwrs, os bodlonwn ni i anobeithio. 'Does dim yn y byd yn fwy cysurus nag anobeithio. Wedyn gall dyn fynd ymlaen i fwynhau byw.

-          Saunders Lewis

Y mae'n awr yn hwyr y dydd (a gyda llaw, helo eto)

Wel helo helo! Dwi wedi cael penwythnos hyfryd ac yn teimlo fel y boi. Chewch chi’m crynodeb o’m hanes diweddar achos does ‘na ddim byd wedi newid, hen goc oen fues i erioed a hen goc oen ydw i. Dwi dal yng Nghaerdydd er fy mod i isio mynd nôl i Rachub, a dwi dal yn sillafu Vimto fel Vimpto ac yn ei ddweud felly hefyd, ac fydd na’m stop arna’ i yn hyn o beth. A pheidiwch â meddwl eich bod chi’n gwbl ddiogel rhagof, dwi’n dilyn y blogiau yn gyson a ffyddlon o hyd, yn gwneud yn siŵr eich bod chi gyd yn byhafio, er nad ydw i’n dweud llawer fy hun wrth gwrs. Sy’n drist ofnadwy achos, fel y gwyddoch, mae fy marn i’n bwysig.

Fe wnaeth un peth godi fy nghalon dros y dyddiau diwethaf, sef bod fy newis cyntaf i arwain Plaid Cymru, Elin Jones, wedi datgan ei bod am fynd am yr arweinyddiaeth. Efallai y soniaf am hynny’n fanylach maes o law, pan ddaw pethau’n gliriach parthed pawb sy’n bwriadu sefyll, ond petawn i’n ailymaelodi â’r Blaid (a ‘sgen i’m math o fwriad gwneud hynny – pan dwi’n llenwi cwisys ar-lein ‘pwy ddylia chdi fotio iddo fo’ dwi’n ddi-ffael yn cael y BNP) fel dwi wedi’i nodi o’r blaen, Elin Jones y buaswn i’n pleidleisio drosti, heb ronyn o amheuaeth. Y mae hi’n sefyll dros y Blaid ar y ffurf y credais ynddi.

Ond er bod Elin wedi codi ‘nghalon (a dyna’r unig beth iddi godi galla i eich sicrhau) mae ‘na ddigon o bethau sy’n parhau i’m digalonni, a rhoddodd Blog Banw fawr o achos imi wenu. Nid fy mod i ddim yn licio’r blog, wrth gwrs, dwi’n eithaf licio Blog Banw, ond ei eiriau am y Fro Gymraeg, ac a ddylem gefnogi Cymru ddwyieithog ynteu gwarchod y Fro. Ac a oes angen i ni ddewis.

Un peth dwi wrth fy mod am Gaerdydd ydi fy mod i’n gallu twyllo fy hun. Efallai bod y gymuned Gymraeg yma’n artiffisial i raddau helaeth, ond mae hi’n gymuned Gymraeg serch hynny, ac un sy’n cryfhau. Ond nid cymuned gynhenid ydi hi, mewn difri, eithr cymuned o alltudiaid o’r gorllewin a’r gogledd, sy’n gosod ei ffiniau ac yn hapus byw oddi mewn iddynt. Hyd yn oed os wyt Gymro Cymraeg a aned yma, mae’n bur debyg na aned dy rieni yma. Serch hynny, dwi ddim yn licio clywed pobl o’r hen ardaloedd yn poeri’n ewynnog eiriau cas am Gymry Caerdydd – y mae brwydr ieithyddol i’w hymladd yma hefyd.

Ydi’r frwydr honno yr un mor bwysig â brwydr y Bröydd? Wel, nac ydi. Y rheswm bod y Gymraeg yn rhyw fath o gryfhau yn y de-ddwyrain (a dwi’n dweud “rhyw fath o gryfhau” ar bwrpas) ydi oherwydd athrawon, cyfieithwyr, swyddogion a phobl broffesiynol alltud eraill yn dod i’r ardaloedd hyn o’r cymunedau Cymraeg, ac mae llif cyson ohonynt wedi bod ers dau ddegawd; y Fro gynhaliodd y Gymraeg yn y de-ddwyrain yn ystod ei dyddiau duaf. Ond dwy ochr i’r geiniog ydi hynny, wrth gwrs. Fel dwi wedi mynegi droeon erbyn hyn, mae’r Fro Gymraeg yn marw, ac oni wneir ymdrech benodol i’w hachub, y mae ar ben arni hi.

Yn anffodus, mae’r haul eisoes ar fachlud dros y Bröydd, ac mewn rhannau helaeth o’n gwlad y mae’r canfyddiad mai Cymraeg ydi’r brif iaith yno’n gwbl wallus; hunan-dwyll ydyw, fel i mi ganfod ar ymweliad diweddar â Chaerfyrddin. Yn 2011, myth ydi cadarnleoedd Cymraeg y de-orllewin; myth cysurus, bodlon. Nid canrannau siaradwyr sy’n bwysig eithr y geiriau ar dafodau pobl.

Y mae elfen o’r hunan-dwyll hwn hefyd yn y gogledd-orllewin. Dwi’n gwybod fy mod i’n cyfeirio lot at Ynys Môn fel enghraifft o rywle y mae’r Gymraeg mewn sefyllfa ddifrifol, ond fyddech chi fawr gwell yn ymweld â Rachub. Ynfytyn fyddai’r diystyru effaith y mewnlifiad ar y cymunedau hyn, ac mae digon o bobl gwleidyddol gywir sy’n gwneud hyn hyd yn oed ymhlith rhengoedd cenedlaetholdeb. Er enghraifft, dwi’n cofio i flog Syniadau ddatgan (er na allaf ffeindio’r union neges) na fyddai’n drychineb pe collid mwyafrifoedd Cymraeg Ceredigion a Sir Gâr yn y cyfrifiad nesaf. Wel, mi fyddai hynny’n drychineb – ac yn bwysicach fyth, trychineb fydd hi.

A beth am yr iaith ymhlith plant? Wn i ddim be sydd haru pobl sy’n magu eu plant yn y Saesneg tra y gallant wneud hynny’n Gymraeg, ond mae’n gyffredin iawn erbyn hyn – ac nid dim ond yn Rachub, neu yn Sir Gâr lle daw llai na 25% o blant ysgolion cynradd y sir o aelwydydd Cymraeg, mi glywch chi hyn yn ddigon cyffredin yn Llangefni neu Gaernarfon hefyd. Ac o ran y Gymraeg, chewch chi fawr gadarnach na’r llefydd hynny. Arferai pobl yr ardaloedd hyn, a’r Fro’n helaethach, feddwl ‘siarad Cymraeg = Cymro’.  Cytunwch ai peidio â hynny, mi dybiaf fod yr ymdrech i ddileu’r agwedd honno wedi niweidio’r Gymraeg yn enfawr mewn rhai cymunedau, ac efallai’n fwy penodol yn y de na’r gogledd. Hynny ydi, geith y plant siarad Saesneg a dal fod yn Gymry achos dydi’r Gymraeg ddim mwyach yn rhan hanfodol o Gymreictod.

Ychwaneger hyn at y ffaith bod llawer o blant o aelwydydd Cymraeg yn dewis siarad Saesneg gyda’i gilydd o’u gwirfodd, a dydi’r dyfodol ddim yn dda iawn. ‘Does ‘na ddim pwynt gofyn i rywun fel fi am atebion i’r problemau uchod – ‘sgen i ddim un a dwi’m yn meddwl bod gan fawr neb un. Y mae hynny yn ei hun yn dweud y cyfan.

Wrth gwrs, mae gynnon ni hefyd lywodraeth ym Mae Caerdydd sy’n ymddangos yn eithaf penderfynol mewn rhai rhannau o’n gwlad i ddileu’r Gymraeg yn llwyr ac yn ddi-droi’n ôl – wele gynlluniau tai’r gogledd-ddwyrain a Chaerfyrddin. Petawn ni oll yn erfyn ar ein llywodraeth i warchod yr iaith a Chymreictod a gwrthod y fath gynlluniau, neges i glustiau di-glyw fyddai. Dwi’m yn meddwl bod na gweinidog nac aelod cynulliad yn rhengoedd Llywodraeth Cymru sy’n poeni dim ei bod am ddifa’r Gymraeg. Pwy feddyliasai nôl yn ’99 y buasai ein llywodraeth genedlaethol ymhlith y llu ffactorau yn erbyn parhad yr iaith?

Dywed Blog Banw am eiriau Saunders Lewis:

Os am achub ein hiaith fel dywedodd Saunders, rhaid i ni brofi chwyldro, nid ond ar bapur ac arwyddbost ond ym meddylfryd y Cymry, a’r rheiny sydd yn galw Cymru yn gartref arnynt bellach. Rhaid i siroedd fel Sir Gâr, Ceredigion, Conwy, Sir Fôn neud camau arwyddocaol i brofi eu bod o ddifri dros ddiogelu’r iaith. Yr hyn a gawn yw ffug gefnogaeth, sydd yn wastraff. Beth yw’r pwynt cael arwyddbost Cymraeg os na ellir cael gwasanaeth Cymraeg mewn cymuned Cymraeg?

Y mae’r hen Saunders yn cael ei ddilorni llawer heddiw, hyd yn oed ymysg rhai aelodau mwy trendi Plaid Cymru sy’n meddwl bod nationalist yn hen air cas, ond mae gen i barch mawr at Saunders (er y buaswn i’n sicr yn rhoi cic allan o’r gwely iddo). Yn anffodus i ni, roedd Saunders ychydig o broffwyd; ystyriwch sefyllfa adeg ‘Tynged yr Iaith’ a heddiw. Mi rhagwelodd y sefyllfa bresennol i’r dim, hanner canrif yn ôl, ac alla’ i ddim ond am gytuno â’i eiriau. Read it and weep, Cymru fach:

Yn fy marn i, pe ceid unrhyw fath o hunan-lywodraeth i Gymru cyn arddel ac arfer yr iaith Gymraeg yn iaith swyddogol yn holl weinyddiad yr awdurdodau lleol a gwladol yn y rhanbarthau Cymraeg o'n gwlad, ni cheid mohoni'n iaith swyddogol o gwbl, a byddai tranc yr iaith yn gynt nag y bydd ei thranc hi dan Lywodraeth Loegr.