Cathod a Chŵn

O dwnim sut i deimlo weithia wir. Dwi’n flinedig ar y diawl heddiw a dweud y gwir i chi. Y ffycin gath ‘na oedd wrthi’n cwyno a mewian drwy’r nos neithiwr, isio mynd allan i’r gwynt a’r glaw. Tasa fo fyny imi, mi fyddwn i wedi’i lluchio hi allan a gadael iddi wlychu’n gorn, ond wneith Mam ddim gadael imi wneud hynny achos ma hi’n caru’r gath.

Dwi, ar y llaw arall, ddim yn caru cathod. Fedra i wneud efo cathod, ond o holl anifeiliaid y byd mae’n siŵr mai’r unig un dwi’n ei gasáu mewn difrif ydi cathod. Parasitiaid sosiopathig ydi cathod. A dweud y gwir, dwi’n rhyw feddwl bod perchenogion cathod yn rhywbeth tebyg. Wna i ddim cymryd neb yn dweud wrtha i fod cathod yn lyfli neu’n ddelfrydol, neu’r llinell ffiaidd gan faw isa’r domen, mae cathod yn well na chŵn. Da chwi, os ydych chi’n berson cathod, beidio â tharo sylw i’r blogiad hwn i’w hamddiffyn. Fydd y llid â’ch canlyn o’m cyfeiriad yn ddigon i ddifetha’ch meddwl gwyrdroëdig yn llwyr.

Deu’ gwir, mae ‘na gyfran go sylweddol o fy ffrindiau i sy’n ffafrio cathod dros gŵn. Y mae hyn yn peri cryn benbleth imi. Rhaid bod yn onest, mae ‘na rywbeth dwfn ynof sy ddim yn ymddiried yn neb y mae’n well ganddo gath na chi. Os mae yn wir yn well gennyt anifail sy’n ddigon hapus bwyta dy wyneb ar unwaith os digwydd i chdi farw’n y gadair ac sy’n ei wneud yn gwbl, gwbl amlwg nad wyt iddo’n ddim eithr ffynhonnell o fwyd a lloches dros greadur ffyddlon, hapus, cariadlon sydd, yn ôl gwyddoniaeth, yn deall teimladau ac ystumiau pobl o’r bron – wel, ti’m yn iawn. Dy haeddiant yw dy fywyd gwag, cathlawn. Boed i’th fyd dywyllu a’th rechfeydd fod yn dragwyddol wlyb a staenllyd.

Ond mae Football Manager wedi lawrlwytho ar y cyfrifiadur rŵan felly mae gen i rywbeth gwell i wneud na blogio. Wela’ i chi.

Eryrod Pasteiog II: Mins

John Ogwen

Weithiau ceir ar Twitter sgyrsiau deallus – fel rheol pan fydda i’n sgwrsio ar Twitter – ac ni fu ddoe’n ofnadwy o wahanol yn hyn o beth. Ceisiaf addysgu pan gwyd yr angen. Mor ddifyr ydoedd clywed atgofion y diweddar John Ogwen (nid ‘diweddar’ yn yr ystyr ‘marw’ sydd gennyf dan sylw yma eithr y ffaith bod John Ogwen, fel ŷm oll, wedi bodoli’n ddiweddar a  hynny yw’r sefyllfa a bery) yn trafod ar raglen radio Siân Coffi, yn ei ffordd unigryw ddiansoddair ei hun, arfer y Cymry o ddefnyddio mins fel arian cyfred.
                                                                                                
I’r rhai sy’n amau hyn – pobl ifanc led-addysgedig bid siŵr; Cymry Caerdydd na wyddant ddim am gefn gwlad – fe’ch cyfeiriaf at hunanfywgraffiad y dyn ei hun, ‘Hogyn o Sling’ gan Wasg Gwynedd, a gyhoeddwyd yn wir fel jôc fewnol ar y dechrau, ond a aeth ymlaen i werthu nid llai na 12 copi, sef y llyfr Cymraeg mwyaf llwyddiannus erioed ac eithrio’r Beibl ac ‘Hanas Gwanas’ gan Fethan Gwanas, sy’n adrodd bywyd y ddarlledwraig ffwrdd-â-hi ar ffurf llyfr lliwio.  

Bethan Gwanas yn darllen ei hunanfywgraffiad, yn llawn direidi

 

Ta waeth, rwy’n ymhelaethu gormod. Cofia John Ogwen â phob rhych ar ei wyneb yr arfer o ddefnyddio mins i dalu am bethau. Ar dudalen 74, egyr Bennod 7 gyda “Gellid cael, wrth lwc, am hanner pwys o fins datws newydd, powdr golchi a thafell drwchus o gaws, ond âi pethau’n gymhleth â phwrcasiad ‘mins-am-fins’ lle cyfnewidid – megis yr ensynnir -  mins am fins”. Ni chawn eglurhad mwy cynhwysfawr gan mai dyna Bennod 7 yn ei chyfanrwydd, sef y bennod fyrraf o gryn dipyn.

Cyd-ddigwyddiad oedd i sgwrs arall godi ar bwnc Noson Tân Gwyllt yr un diwrnod, a hefyd inni droi’n ôl at berlau John Ogwen i’n haddysgu am hen oes. Ar dudalennau 62-4 sonia am ‘Noson Mins’ a gynhelid yn Nyffryn Ogwen yn hytrach na thân gwyllt; hwythau’n bethau prin wedi’r rhyfel, ond y mins oedd gyforiog. Clymid felly fins i roced gartref a’i thanio, gan greu effaith nad annhebyg i dân gwyllt go iawn. ‘Mins awyr’ y’i gelwid gan lanciau’r pentref, ond byddai’r hen do’n defnyddio’r ffurf draddodiadol, ‘yr wybren gig’. Arferid dal y cig yn y geg wrth iddo syrthio o’r awyr a byddai cnoi mawr hyd yr oriau mân.

Newidiodd y sgwrs Dwityraidd fymryn, ac atodaf yma ddolen iddi. Fe’m cyfeiriwyd gan ‘Siân Gryffudd’ (nid wyf yn un i beidio â rhoddi fy ffynonellau neu gyflawni llên ladrad) at ganu Aneirin am hanes briwgigoedd cyntaf y Cymry o’r 6ed ganrif – ‘Knouent vrechdan vruwgig o lid llawryt’. Wrth gwrs bu’n rhaid imi egluro iddi’n ddiamynedd braidd bod ystyr ‘briwgig’ wedi hen newid ers y 6ed ganrif.

Grensiawg ei uedd, kyg da droellaw

Brython tross dân, Lloegyr kenfygennaw,

Enaid Owain ab Urien.

Agryma’r uchod, sydd o ganu Aneirin hefyd, ond y cyfeiriodd John Ogwen ato yn ei lyfr mawreddog Hogyn o Sling (t. 88) – sydd ar y cyfan yn gasgliad helaeth ond hirwyntog braidd o straeon sy’n ymwneud â mins yn hytrach na bywgraffiad – mai ffurf ar facwn oedd ‘briwgig’. Os hynny.

Llyfryddiaeth:

‘Hogyn o Sling’, John Ogwen, Gwasg Gwynedd.

Gair o gyngor i Leanne Wood wrth drafod annibyniaeth

Dydw i ddim yn meddwl fy mod i erioed wedi mwynhau ysgrifennu blogiad mwy nag Eryrod Pasteiog, sy'n mynd â fi'n ôl at wleidyddiaeth felly. Neithiwr mi wnes i’r camgymeriad mawr o wylio Question Time o Gaerdydd. Roedd Kinnock yn ofnadwy; roedd Leanne Wood yn drybeilig; darodd Stephen Crabb fawr ddim ergyd ar neb; y Sais boi ‘na yn gall ond yn ddiflas a Charlotte Church fawr gwell na’r un ohonyn nhw mewn difrif – heb sôn am gynulleidfa arferol o Anghymreig am QT yng Nghymru.

Byddaf hynod, hynod o gryno yn hwn o flogiad.

Mae’r dull mae Leanne Wood yn benodol (ac, i raddau llai, y Blaid) wedi’i fabwysiadu i drafod annibyniaeth yn wleidyddol hurt. Yn hytrach na rhoi unrhyw ddadl dros annibyniaeth, dyma ddywedodd hi neithiwr – ac yn wir rhywbeth tebyg y mae hi wedi bod yn ei adrodd ers peth amser...

 

Our economy is too weak. We’re already facing a situation where workers in Wales earn 85% of the UK average.

Oes, mae yna wendidau lu gan economi Cymru – boed hynny’n ymwneud â’n GDP, y cyflogau is sy’n cael eu hennill yma, ein hanallu i godi trethi, a’r ffaith bod tlodi plant a diweithdra’n uwch yng Nghymru na gweddill y DU ymhlith, fwy na thebyg, ddegau o ffactorau eraill; hyd yn oed y ffaith bod mwy o ddibyniaeth ar fudd-daliadau yma.

Yr hyn mae Leanne Wood yn ei wneud ydi cytuno efo'r rhai sy’n dadlau yn erbyn annibyniaeth i Gymru, gan atgyfnerthu’r syniad ein bod ni yn rhy dlawd i fod yn annibynnol. Mae’r dacteg yn un gwbl, gwbl anghywir ac eithriadol o niweidiol i’r achos cenedlaethol.

Yr hyn y dylid ei ddweud ydi hyn: ydi, mae economi Cymru’n wynebu heriau economaidd difrifol, a hynny ers degawdau. Ond dydi’r ffactorau hynny ddim yn cau’r drws ar annibyniaeth, ond yn hytrach maen nhw’n cyfleu yn y ffordd gliriaf posibl pa mor ddiawledig o wael y mae Cymru wedi’i gadael i lawr gan y wladwriaeth Brydeinig.

Syml o ddadl. Ond dadl wir.

Efallai na ddylai Plaid Cymru ganolbwyntio gormod ar annibyniaeth. Ond dylai hi ddim fod yn ei thanseilio ac atgyfnerthu amheuon pobl yn ei chylch sef yn union y mae’n ei wneud gyda'r ddadl ‘dydyn ni ddim isio annibyniaeth achos mae Cymru’n rhy dlawd ar y funud’. Dylai hi fod yn cyfeirio at lwyddiant gwledydd eraill – mae Estonia’n un da iawn – ac yn gosod y bai am wendidau Cymru ar garreg drws Llundain. Cyfleu’r ffaith mai Llundain sy’n ei cadw rhag ffynnu; nid mai ni sy’n rhy dlawd felly nad oes gobaith.

Mae’r nifer sy’n coelio mewn annibyniaeth yng Nghymru’n isel. Lein y Blaid ydi nad ydi hyn yn syndod am nad oes neb erioed wedi dadlau drosti; sy’n eithaf cadarnhau un o unig ergydion Crabb neithiwr ar QT “Then what’s the point of Plaid Cymru?”

Oce, Blaid Cymru, os dydach chi ddim isio gweiddi’n groch dros annibyniaeth dwi’n dallt hynny’n iawn – a dwi’m yn bod yn goeglyd, dydi’r fantais wleidyddol sydd i’w hennill o wneud hynny efallai ddim yn fawr. Ond drwy, i bob pwrpas, fwydo’r naratif Brydeinllyd yn ei chylch, rydych chi’n cyfrannu nid at ei sicrhau ryw dro, ryw bryd, ond at ei hatal a hynny efallai’n barhaol.

Portreadau o Gymry ein hoes

Yr hogia o Ben Llŷn, John a'i frawd/cymar, Alun

Y Gymraes a gyflwynodd yr iaith Gymraeg i Loegr, Alex Jones

Un o wir drysorau Cymru gyfoes, yr actores a'r cardotyn amryddawn, Gillian Elisa

Arwr Cymru a'r Llewod a thîm ieuenctid Glantaf, Jamie Roberts

Cerddedwr a naturiaethwr brwd yw Iolo Williams, sydd ar y teledu weithiau yn cerdded a naturiaethu

Y swynwr o Solfach ei hun, Meic Stevens (1910)

Y gyflwynwraig hoffus, Mari Løvgreen, na ŵyr neb amdani'n awr

"Mae'r gwin yn troi'n sur"

- Caryl Parry-Jones

Y gwerinwr gwreiddiol, Rhodri Morgan

Un o sylwebyddion craffaf Cymru, Vaughan Roderick

Ac, wrth gwrs, mae Dafydd Iwan "Yno o Hyd" hefyd

Eryrod Pasteiog

Roedd y dail yn hynod o wyrdd y bore hwnnw, a ddylwn i ddim fod wedi synnu achos mae dail fel arfer yn wyrdd, felly synnais i ddim. Roedd yn ymateb call. Ni ŵyr y lliaws fod, fel rheol, fwy o ddail ar goeden nag sydd i goeden foncyffion. Ond fe fûm innau wastad yn un sylwgar, yn un gân o flaen y gweddill, a dyna pam nad oes neb yn fy hoffi, ac yn taflu ataf wrthrychau lu, boed yn gerrig, yn gyllyll neu’n gadeiriau ac unwaith stôl odro. Fe’i cedwais a’i defnyddio at ei phriod fwriad. Does gen i ddim buwch felly smaliais.

Stôl ar ôl,
Ar ôl mae stôl,
Ond be ddaw wedyn?
Sosej rôl.

Roeddwn fardd ym more glas fy llencyndod gynt.

Sosej rôl yn

RHEIBUS
fel eryr
pasteiog.

Ydi, mae’r hen chwedlau’n wir. Beirdd ddoe yw’r bwytwyr mawr; ac ar ôl oes o gynganeddu, hen gelf na ddeall neb ac na ddiolch neb amdani eithr cynganeddwyr, gan draflyncu cywyddau ânt dew gan swmp eu gallu; archwilient finiau’r archfarchnadoedd yn eu blys am englynion newydd ond methiant ddaw iddynt bob un oherwydd ni chewch mewn archfarchnad farddoniaeth a dyna pam fod Mei Mac bellach yn ugain stôn ac ni fydd yn gadael ei dŷ mwyach ond i odli.

Nid oes yn rhaid i feirdd penrhydd odli felly maen nhw’n dewach fyth fel rheol.

Ond methu’r pwynt ydwyf – yn ôl ato. Cerddais ar droeon i lawr y lôn fach tua’r ffridd brudd, grimp gan sychder, lle gwelsai’r hynafiaid ryfeddod yn y rhedyn a gwirionedd yn yr wybren faith gynt oddi fry; ac ynddi sêr gwib rif y gwlith yn ... gwibio.

Welais i mo hynny erioed, ond mi welais yno Dewi Llwyd, ac mi wn fod Dewi Llwyd yn licio wy wedi’i ffrio achos mi fydd weithiau’n gwisgo wy wedi’i ffrio am ei ben fel het, fel rockstar y werin bobl. Aethpwyd ag ef i’r ddalfa am fod rhaid; ofnai’r plant ei benwisg ac fe’i hymosodwyd arno gan wylanod a chan gathod, yn ffyrnig eisiau wy. Heidiodd am ei gylch bryfaid a rhedodd oddi wrthynt nerth ei draed ac yn wylofain – rhedodd i fyny’r bryn a lawr i’r glyn, rhwng yr eithin a’r grug a’r Melyn Mair, i geisio’u gwaredu, nes dod i orweddian yn lwmp di-anadl ar weiriau’r wern. Erbyn hynny, roedd yr wy wedi hen ddisgyn oddi ar ei ben gyda’r holl redeg, ac ar ôl hel ei feddyliau am ei ddiwrnod diweddaraf, ymlusgai’n wrthodedig tua thre, cyn parhau â’r cylch dieflig eto drannoeth.

Bu farw Dewi Llwyd yn ddeunaw oed. 

Beth sydd i faner?

Mi fûm i’n synfyfyrio am y ddadl ffyrnig sydd wedi digwydd dros y pwll mawr ynghylch baner y Taleithiau Cydffederal. Dwi’n meddwl y rheswm pam ydi bod eitha tipyn o bobl ar fy Facebook a Twitter yn ei gweld fel cam ymlaen cael gwared ohoni. Wedi’r cyfan, mae’n cynrychioli egin wladwriaeth a gefnogai gaethwasiaeth.

 

Rhyw fath o, o leiaf. Nid y faner honno oedd baner ‘genedlaethol’ y Taleithiau Cydffederal eithr hon:

 

 

 

Felly mae yna ychydig o gamddealltwriaeth o’r faner ei hun. Yn UDA, yn dibynnu ar eich safbwynt, mae’n cynrychioli naill ai caethwasiaeth neu ryw fath o falchder rhanbarthol. Mae’n anodd braidd i unrhyw un o’r tu allan i UDA gynnig barn gall ar y mater, oherwydd does gynnon ni ddim wir deimladau dwfn yn ei chylch – byddai honni fel arall yn anonest braidd.

 

Does gen i fawr o farn ar y mater, ond yn reddfol, dwi’n rhyw feddwl y gall symbolau a ballu newid dros amser, ac felly y gall y faner gynrychioli heddiw rywbeth nas cynrychiolai mewn oes a fu; mae’n un o’r baneri hynny y gellid dadlau iddi gael ei hadhawlio o elfennau gwleidyddol mwy eithafol – wedi’r cyfan, dim ond eithafwyr asgell dde a hedfanai faner Sant Siôr mewn cof byw, ond adhawliwyd y faner honno ganddyn nhw i gynrychioli cenedl gyfoes, er dwi’n derbyn nad ydi honno’n gymhariaeth uniongyrchol.

 

Y cwestiwn ydi ymhle mae’r llinell? Os derbyniwn fod baner y Taleithiau Cydffederal o hyd yn cynrychioli hiliaeth yna mae’n deg cael gwared ohoni. Er hynny, ni fu gan bobl dduon i bob pwrpas yr un hawliau, ar bapur, â phobl wyn UDA hyd Deddf Hawliau Sifil 1964 – roedd hynny bedair blynedd ar ôl mabwysiadu’r fersiwn bresennol o’r Sêr a’r Stribedi (er mai parhad o fersiynau blaenorol ydi honno hefyd). Ydi baner UDA ei hun hefyd felly’n cynrychioli adeg o annhegwch cymdeithasol yn y wlad honno ac a ddylid ei newid?

 

Wn i ddim i fod yn onest. Ond mae’n codi cwestiynau difyr ynghylch yr hyn y mae baneri yn eu cynrychioli, a bod rhywfaint o ragrith yn perthyn i bobl yn nifer o genhedloedd Ewrop sy’n gefnogol o gael gwared ar faner y Taleithiau Cydffederal (er, fel y gwelwch o'r isod, dydi'r feirniadaeth y byddaf yn ei chynnig ddim wir yn berthnasol i fawr ddim o ddarllenwyr y blog hwn).

 

Yr hyn sydd gen i dan sylw ydi bod baneri nifer o wledydd yn Ewrop yn rhai sydd, i nifer o bobl ledled y byd, yn cynrychioli gormes, erledigaeth a thrais. Mae baner yr Undeb yn enghraifft berffaith. 

 

Dydi ymerodraethau ddim yn tyfu drwy fod yn neis. Ni fu erioed enghraifft o ymerodraeth neis. Fe’u crëir drwy ryfel, gormes a chreulondeb – does dim eithriad i hynny. Mae llawer o Brydeinwyr yn ymfalchïo yn eu baner heb ddeall yr hyn y mae’n ei golygu i gynifer o bobl eraill mewn rhannau eraill o’r byd, ac mae hynny yr un mor wir am honno â tricolores Ffrainc neu Wlad Belg. Cynrychiolant ymddarostyngiad, rhaib a gwarth ar lefel y mae’n anodd ei dychmygu: a ddylid felly gael gwared ohonynt, a hwythau wedi cynrychioli rhywbeth mor ffiaidd ag imperialaeth a phopeth sydd a wnelo â hi?

 

Ym Mhrydain, rydyn ni’n eithaf anymwybodol o wir erchyllter yr Ymerodraeth Brydeinig. Mae hyn am i’r wladwriaeth lwyddo greu delwedd ddedwydd, waraidd ohoni (ac iddi gael ei phortreadu felly yn y cyfryngau hefyd – mae Carry on Up the Khyber yn ffilm dwi’n eitha ei licio ond mae’n enghraifft fyw o’r ddelwedd a feithrinwyd) felly hyd yn oed heddiw nid yw’r hyn a wnaeth i sathru’r gwledydd a'r bobl a orchfygasai’n hysbys iawn. Yn ‘ffodus’ i Brydain, roedd nifer o ymerodraethau a gydfodolai â’i un hi, fel rhai Ffrainc, yr Almaen, ac efallai Gwlad Belg fwyaf oll, wedi llwyddo bod yn waeth – er o drwch adain gwybedyn. Felly yn llygaid hanes fe’i gwelwyd fel ymerodraeth unigryw waraidd a theg. Delwedd gymharol efallai, ond anhaeddiannol tu hwnt.

 

Ond er yr hyn a wnaed dan y baneri hynny (nid yr Almaen; yn wahanol i wledydd eraill wynebodd yr Almaen yr hyn a wnaeth ac edifar, er o raid yn fwy nag angen, a hynny wedi ei threchu ym 1945, ymhell ar ôl diwedd ei hymerodraeth) – oll yn waeth o gryn dipyn na’r hyn a wnaeth y Taleithiau Cydffederal, ac roedd nifer o’r ymerodraethau hyn yn dal i orfodi dioddef ar bobl ymhell wedi i’r Taleithiau Cydffederal ddod i ben – ni fu erioed sôn am eu disodli.

 

Dylai Ewrop edrych arni ei hun cyn beirniadu America.

 

Efallai’r gwahaniaeth, dybiwn i y byddai rhai yn dadlau, ydi bod pobl dduon yn byw yn UDA sy’n gwybod hanes eu pobl yn y wlad honno, a bod y faner sydd yno’n gyson yn chwifio oddi uwch yn eu hatgoffa o’u dioddefaint.

 

Gall o leiaf rai ohonom yng Nghymru gydymdeimlo â hynny, dwi’n meddwl, er na ddylem haeru cymhariaeth uniongyrchol (byddai hynny’n gwbl anghywir). I mi fel Cymro Cymraeg, mae baner yr Undeb yn cynrychioli gormes. Mae’n gynrychioliad byw o syniadaeth wladwriaethol i ddileu fy hunaniaeth ddiwylliannol, ieithyddol a chenedlaethol gynhenid i; yn fwriadol ac yn faleisus. Dyna pam dwi’n teimlo rhyw ddicter distaw yn lle bynnag y gwela i’r faner honno yng Nghymru; mae’n sarhad arnaf i’n bersonol ac ar fy mhobl i. Felly mi fedraf ddeall sut mae pobl dduon yn UDA yn teimlo tuag at faner y Taleithiau Cydffederal, er ar lefel ac mewn ystyr gwahanol.

 

Ta waeth, sylwedd yr hyn dwi’n ceisio’i ddweud ydi hyn. Os gwaredu baner y Taleithiau Cydffederal, oni ddylai nifer fawr o fflagiau cenedlaethol gwladwriaethau Ewrop gael eu roi i’r naill ochr hefyd?

Blydi safonau iaith eto

Dwi wastad wedi mynnu nad ydi Twitter yn lle da i’r rhan fwyaf o bethau, ac yn sicr mae’n anodd iawn, iawn cynnal dadl o unrhyw sylwedd arno. Hanes dau gyfrif gwahanol ydi’r blogiad hwn; ni cheisiaf, gobeithio, fod yn ddiangen o feirniadol ond efallai dod â phersbectif dwyochrog i ddadl dragwyddol safonau iaith.

Mae safonau iaith wedi bod yn bwnc a drafodwyd droeon ar y blog hwn. O drafod Dyfodol yr Iaith yn achwyn yn ddiangen ar Radio Cymru, fy marn ar pam fod angen symleiddio gramadeg y Gymraeg,  ac, wrth gwrs, snobyddiaeth ieithyddol honedig yma ac yma – a hyd yn oed ymgais Robyn Lewis i wneud yr hyn y mae bob hen berson yn ei wneud a bod yn niwsans bwriadol, a hynny dan fwgwd gwneud safiad dros yr iaith.

Ond ta waeth, dau gyfrif gwahanol sydd dan sylw. Y cyntaf ydi’r Beiro Coch a’r llall ydi Gad Lonydd. A dwi’n drist am y peth. Y mae’r cyntaf yn tynnu sylw at iaith wallus gan sefydliadau a ffigurau cyhoeddus, a’r llall yn tynnu sylw at obsesiwn rhai â chywirdeb iaith. Yr ateb bras i’r holl lol ydi bod y ddau yn iawn a’r ddau yn rong. Ymhelaetha i’n fras.

A dweud y gwir, fel cyfieithydd i sefydliad cyhoeddus, mae gen i gryn gydymdeimlad efo Beiro Coch (er y mynna i hyd fy medd fod ‘beiro’ yn air benywaidd). Mi ddylai sefydliadau yn sicr bod yn defnyddio Cymraeg mwy ffurfiol, er mae pethau’n fwy cymhleth wrth drafod pethau fel y BBC, sy’n gorfod drwy ryw fodd ddod o hyd i dir canol – mae hynny’n anos nag y byddech chi’n ei feddwl. Dydi hyd yn oed pobl â Chymraeg perffaith (ac, oes, mae ffasiwn beth ar lefel ramadegol â ‘Chymraeg perffaith’) ddim yn aml yn gallu gwneud hyn. Gall gorffurfioli yn aml wneud i bobl droi cefn ar ddarllen rhywbeth yn Gymraeg a throi at y Saesneg.  Petaem ni’n dilyn y trywydd hwnnw byddai’r iaith yn dirwyo hyd yn oed yn gynt.

Y tric i hyn ydi, yn syml, rhywbeth dwi’n ceisio cadw’n driw ato wrth fy ngwaith bob dydd: dydi Cymraeg anffurfiol ddim yn Gymraeg ansafonol. Efallai bod digon o bobl yn gwybod beth ydi ‘darparu’ neu ‘gwirio’ ond dydi lot ddim – ac hyd yn oed ymhlith y rhai sy’n gwybod gall defnyddio geiriau felly wneud i bobl droi i’r fersiwn Saesneg beth bynnag. Ydi, mae’n anodd dod o hyd i’r C-spot o Gymraeg sy’n gywir ond hefyd yn ddarllenadwy. Ond mae modd gwneud, ac mae’n well na bratiaith ac yn well nag iaith lenyddol.

Rhaid bod yn ofalus efo cywirdeb felly. Llawer iawn gwell ydi inni ostwng ein safonau na throi pobl oddi wrth yr iaith; dwi’n hollol grediniol o hyn. A dweud y gwir, dwi’n bersonol o’r farn fod yn rhaid inni ostwng y safonau hynny er mwyn sicrhau parhad, neu o leiaf ffyniant, y Gymraeg. A dwi’n meddwl bod honno’n ddadl sy’n rhaid i ni ei chael ar unwaith – er bod neb yn gwrando arna i yn hyn o beth. Ond dydi pigo ar bob gwall – er gwaethaf y ffaith y dylem ni ddisgwyl Cymraeg graenus gan bethau fel sefydliadau cyhoeddus – ddim bob tro’n helpu. Ta waeth, dydi mân wall ddim yn peri cymaint o bryder i mi â chyfrif twitter Iaith Fyw y Llywodraeth yn mynnu galw ‘ti’ arna i. Pawb â’i bethau.

Felly dwi’n meddwl fy mod i wedi sefydlu nad ydi gweiddi’n groch dros gywirdeb bob tro’n beth da. Hyd yn oed gyda sefydliadau, rhaid cofio mai person sy’n ysgrifennu, a gall beirniadu, os gwneir hynny mewn ffordd swta, effeithio ar hyder yr unigolyn hwnnw. Gan bwyll wrth bwyntio at wallau. Ond mae rhywbeth arall, a dwi’n torri fy mol isio dweud hyn, achos mae hyn yn ymwneud ag ochr arall y ddadl – a rhybudd ydi o.

Does yna ddim lot o bobl yn hefru am gywirdeb iaith, a does yna ddim llawer o snobs iaith ychwaith. Fel y dywedais o’r blaen, tydi cwyno am fod rhywbeth yn rong ddim yn dy osod yn y categori hwnnw. Wrth gwrs, mae yna rai pobl – yr un hen rai swnllyd gan mwyaf – sy’n cwyno bob munud am bob dim o ran cywirdeb ieithyddol, ac weithiau’n anghywir felly!

Y peth ydi hyn: ychydig ohonyn nhw sydd. Mae bwydo’r myth eu bod nhw’n bobman yn neud llawn cymaint o niwed â’u cwyno cyson nhw. Yr ‘angen’ i daro’n ôl yn eu herbyn, yr ‘angen’ i wneud brwydr o’r peth; mae’n atgyfnerthu delwedd anwir o’r sefyllfa. Tydi’r bobl hyn prin yn bodoli. Ac mae’r rhai sy’n sefyll yn eu herbyn yn aml yn fwriadol ymfalchïo yn y ffaith nad ydi eu Cymraeg gystal – yn wallus, os mynnwch.

Jyst rhag ofn imi bechu, gadewch i mi ymhelaethu fymryn: does yna ddim cywilydd, o gwbl o gwbl, i feddu ar Gymraeg sy ddim yn berffaith. Does neb yn siarad Cymraeg gloyw glân bob gair, ac ychydig sydd yn ei hysgrifennu felly mewn difrif. Ond mae ymfalchïo yn y peth yn wirion. Os ydi pobl isio gwella’u Cymraeg – grêt – os dydyn nhw ddim – iawn, y peth pwysig ydi eu bod nhw’n ei defnyddio. Yn bendant mae snobs iaith yn atal pobl rhag gwneud hynny, ond wrth greu argraff anwir eu bod nhw ymhobman, y canlyniad ydi bod llai o bobl yn defnyddio’u hiaith rhag ofn cael eu beirniadu gan y byddinoedd honedig ohonynt.

Peidiwch â brwydro yn erbyn safonau jyst achos bod un neu ddau o bobl yn cwyno. Achos, er gwaetha’r ffaith fod yn rhaid inni drafod safonau’r Gymraeg, mae angen safonau ar iaith. Mae’n syml – mae ieithoedd sydd heb eu safoni’n tueddu i farw. Mi ydan ni angen rheolau a gramadeg, a dylai Cymraeg ar ffurflenni a gwefannau ac ati gadw atynt.

 

Oni ddylai Cymraeg cywir fod y norm? Ydi bratiaith wir yn dderbyniol ymhoman?

 

Fi sy’n hefru ymlaen rŵan. Gadewch i mi orffen efo un pwt bach. Mae yna ffordd ganol. Mae Cymraeg anffurfiol yn Gymraeg safonol (o’i gwneud yn iawn de), a dwi’n grediniol mai hwnnw ydi’r trywydd cywir. Gawni er mwyn Duw stopio cecru ymhlith ein gilydd am hyn? Mae’r ymadrodd Saesneg, fiddling while Rome burns, yn dod i’r meddwl. Rhaid i ddau begwn y ddadl hon ddeall nad oes yr un ohonynt yn helpu achos yr iaith, er bod y ddau’n ceisio helpu dwi’n siŵr. 

 

Dewch at eich gilydd yn gytûn.   

Madam Chips, Caellwyngrydd ac mae Rachub yn well na Fenis

Dwi bron wedi treulio wythnos gyfan yn Rachub erbyn hyn, ar fy ngwyliau. Dwi’n dweud gwyliau, dydi o fawr o wyliau rhwng ymostwng i ofynion afresymol Nain – a dreuliodd ddiwrnod cyfan yn mynd i’w dosbarth ioga, Co-op Llanfairpwll ac yna i dŷ Anti Megan cyn sylweddoli bod ei dwy esgid hi’n rhai cwbl wahanol i’w gilydd – a phiciad i hyn a llall o lefydd. Dwi wedi bod i Walchmai ddwywaith, sy’n fwy o weithiau nag y mae hyd yn oed pobl Gwalchmai isio mynd yno.

Wrth gwrs, mae Dad yn llwyddo bod yn rhan o’r mics. Mae’n mynd yn wirion yn ei henaint. Wel, dwi’n dweud henaint; neithiwr roedden ni’n cael rhyw sgwrs am Rachub a mynegodd Dad ei fod yn ddifyr iawn clywed holl hanesion y pentref a siarad amdano ers ei eni 56 mlynedd yn ôl. Cyn i Mam ei gywiro ei fod yn 61 erbyn hyn. Felly yn amlwg mae Dad wedi dechrau ar y daith honno a wna pobl wrth heneiddio, sef ymddwyn yn iau.

A minnau’n Rachub, y mae’n amlwg mai blogiad am Rachub fydd hwn. Ro’n i yn nhŷ rhai o bobl y pentref rai diwrnodau yn ôl, a ninnau’n trafod Rachub ei hun – dachi’n gweld, nid y fi ydi’r unig berson ar y Cread sy’n licio Rachub ychydig bach yn fwy nag sy’n iach neu’n normal gwneud; perthyno’r nodwedd hon i bawb a fagwyd yma. Trafod oeddem ni pam fod pobl Rachub mor annibynnol ac unigryw, yn enwedig o’i chymharu â phentrefi eraill Dyffryn Ogwen fel Tregarth. Cafwyd ateb. Yn wahanol i ochr draw’r Dyffryn, ni fu Rachub erioed yn dir y Penrhyn gan mwyaf ac ni fu’r bobl felly dan bawen yr Arglwydd Penrhyn i’r fath raddau. Mae hyn oherwydd mai tir rhydd a gafwyd yma. Nid tir comin mo hynny – tir rhydd ydi tir y gall unrhyw un ei hawlio, allwch chi ddim gwneud hynny i dir comin. Ac felly manteisiodd pobl Rachub ar hynny a chodi tai yma.

A dyna fi wedi llwyddo cael ‘Rachub’ saith gwaith mewn i baragraff. Ond mae’r uchod yn gwneud synnwyr – Yr Achub, wrth gwrs, ydi Rachub, a thir rhydd ydi ystyr achub. Felly nid yn unig hanes ar wahân braidd y pentref sy’n gwneud ei phobl mor annibynnol (neu, yn fwy gonest, yn ddirmygus o bawb arall yn y byd), mae Rachub ei hun yn golygu ‘Tir Rhydd’. Y mae’r cliw yn yr enw.

Pan fydd Rachub yn codi, bydd pedwar ban byd yn syrthio dan ei grym.

Ddysgais i’r noson honno hefyd am ffatri go anarferol a fodolai yn y pentref ddegawdau maith yn ôl. Ffatri gocos oedd hi. Daethpwyd â chocos o Aberogwen yr holl ffordd i fyny at Rachub, sydd rai milltiroedd i ffwrdd, i gael eu canio yno. Roedd gan gemist o Pesda batent ar ryw brisyrfatuf, a gafodd ei roi efo’r cocos ar ôl eu tynnu o’r cregyn a’u berwi. Rŵan, dim ond D gesi mewn TGAU Busnes ond fedra i hyd yn oed weld anfanteision i lobio llond trol o gocos hanner ffordd i fyny mynydd i gael eu canio o safbwynt ymarferoldeb. Ta waeth, roedd yn rhaid cau’r ffatri yn y pen draw achos rhoddwyd y cocos a’r dŵr poeth i mewn i’r tuniau’n syth, gan adael twll oeri ynddynt – weithiodd hynny ddim yn aml a ffrwydrodd digonedd ohonynt, i’r fath raddau y gwnaeth hyd yn oed bobl arw llethrau Moel Faban roi’r gorau iddi.

Ond roedd gennym ni ambell beth yma ers talwm – cyn fy oes i. Siop sglodion oedd un. Roedd yna ddyn o Rachub, a symudodd i ffwrdd flynyddoedd yn ôl, a ddaliodd ddig yn erbyn yr Almaenwyr byth ers iddyn nhw ollwng bom ar siop jips Rachub yn ystod y rhyfel.  Ond wedi hynny roedd yna siop jips go arbennig i’w chael yma, un sydd wedi fy rhyfeddu i ers imi gyntaf glywed amdani. Wn i ddim a oedd enw ar y siop ei hun, ond yr oedd hi’n un fudr – y futraf efallai – a chafodd ei rhedeg gan ddynes a adnabuwyd gan yr enw anhygoel braidd, Madam Chips. Buasai fy Nain Eidalaidd yn sôn amdani ddigon – ‘she was a filthy woman’ – yn smygu wrth ffrio’r sglodion mewn hen fraster. Wrth gwrs, âi Dad yno’n aml, a haerid mai’r sglodion budron hynny oedd y rhai gorau a gafwyd erioed.

Mi ddysgais rhywbeth od echdoe hefyd – mae’n od achos dwi’n un i freuddwydio’n eithaf aml.  Yn aml dwi’n breuddwydio am Rachub, ond dydi hi ddim yn Rachub arferol achos weithiau mae yna farchnad dan do, ac unwaith roedd yna siop Cadwalader’s wrth cae swings do’n i erioed wedi’i gweld o’r blaen.

Ond yn ddi-ffael mae yna nodwedd ryfedd ymhob breuddwyd. Ar Ffordd y Mynydd – stryd uchaf ein huchel bentref – mae yna dafarn ym myd breuddwydion o’r enw'r Caellwyngrydd. Mi af i mewn yno weithiau, un dywyll a distaw ydi hi. Ro’n i’n gwybod yr enw Caellwyngrydd cofiwch ond ddim efo syniad lle roedd o. Mi ydach chi’n gwybod lle mae hyn yn mynd. Caellwyngrydd ydi’r hen enw ar dopiau Rachub. Nid yn unig hynny, ond roedd fy nheulu (neu berthnasau sy’n rhan o’r llwyth fyddai’n well disgrifiad) yn arfer dominyddu’r ardal honno, fel rhyw faffia lleol.  Pam y byddwn i’n breuddwydio’r fath beth, wn i ddim. Efallai fod yna wybodaeth etifeddol goll yng nghefn meddwl pawb.

Do wir, dwi wedi cael wythnos hynod o blwyfol. Tydw i ddim isho mynd yn ôl i Gaerdydd ddydd Sul achos mae Rachub yn grêt – i’m dyfynnu fy hun wrth gyfaill unwaith; Mae Rachub yn well na Fenis. Sydd, efallai, yn mynd â phlwyfoldeb bach yn rhy bell.

Ond, wrth gwrs, mae Rachub yn well na Fenis.

Rhywle arall drwy lygada rhywun o Rachub. Swiflwch.