Perthyn

Un o hoff jôcs pobol Rachub ydi (yr anfarwol Rachubiaid) “Faint o bobl sy ‘di marw ym mynwent Coetmor? Nhw gyd!”. Pobl ddoniol ydym ni, wyddoch.

Wn i ddim a ydw i wedi mynegi’n llawn hyn dros y degawd diwethaf (iep – mae ‘na neiniau ym Maesgeirchen sy’n iau na’r blog hwn – dwi ‘di bod o gwmpas yn llawer rhy hir), ond dwi’n caru Rachub. A dyma pam fy mod i yn Rachub ar hyn o bryd. Fel rheol, tydw i ddim yn licio pobl sy’n disgrifio’u hunain fel ‘mental’ - fel arfer dyma Saeson acen posh sy’n mynd ar bybcrol golffio ac yn yfed dau beint a shot o sambwca cyn chwydu a mynd adref a meddwl mai dyna noson dda – ond mi ydw i’n mental. Y mae’n bosib mai fi ydi’r unig berson yn hanes y byd, o Rachub, sydd wedi cymryd tair wythnos o wyliau i ffwrdd o’r gwaith, tair wythnos, er mwyn bod yn Rachub. Y mae rhywbeth difrifol am hyn.

Bydd y craffaf yn eich plith yn sylweddoli mai ond pan fydda i adref y bydda i’n ysgrifennu blogiadau fel hwn – anwleidyddol, dibwynt a di-strwythur. Ac mae hynny’n beth rhyfedd. Mae hyn yn digwydd bob tro y bydda i adra. Y mae rhywbeth yn y dŵr sy’n gwneud imi fod isio ‘sgwennu. Tydw i ddim yn gallu gwneud hynny yng Nghaerdydd – dwi byth wedi medru gwneud. Tydw i’m yn gwybod p’un ai Caerdydd sydd ar fai am beidio â’m hysbrydoli, rhaid imi gyfaddef tydw i byth wedi cael unrhyw ysbrydoliaeth o Gaerdydd. Cyn imi ddianc i’r brifysgol yn oes yr arth a’r blaidd yn y dyddiau cyn i Facebook droi pawb yn stelciwr, arferwn ysgrifennu’n aml. Cerddi, straeon byrion – you name it oedd Jês wedi’i ‘sgwennu. Ro’n i’n licio ysgrifennu cerddi yn fawr iawn, er fy mod i’n llawn ymwybodol o ba mor uffernol oedden nhw. ‘Sdim rhyfedd imi ddod yn olaf yn fy modiwl ‘Sgwennu Creadigol.

Os dachi’n crap ar farddoni, mi ddysgais, tydi prynu Odliadur ddim yn fuddsoddiad da.

Ond mae ‘na nofel ynof. Mae ‘na ddigonedd o straeon byrion ynof hefyd. Efallai cerdd gall ryw ddydd, pan fydd y mynyddoedd eto’n dywodfaen. Ond fedra i ddim mo’u hysgrifennu yng Nghaerdydd. A fedra i ddim dallt pam. Y funud esi i brifysgol mi stopiodd yr ysgrifennu. Rywsut, doedd gen i ddim byd i ‘sgwennu amdano.

Ers rhai blynyddoedd, fe ŵyr rhai ohonoch, dwi wedi bwriadu dod nôl i fyw i’r Gogledd. Am amryw resymau, sy ddim o’ch busnes chi, dydi’r big mŵf heb ddigwydd eto. Ond mi fydd. Ac ers rhai blynyddoedd deuthum yn ymwybodol o rywbeth yn y gwynt ar y ffrynt honno.

Dachi’n gweld, mae bod adref a bod yng Nghaerdydd yn teimlo’n wahanol. Tydw i ddim yn sôn am y cyferbyniad llwyr rhwng gwyrdd a llwyd, Cymraeg a Saesneg, gwirionedd cynhenid cefn gwlad a ffalsrwydd arwynebol y ddinas (wedi degawd o fyw mewn dinas fedra i dal ddim atal fy hun rhag meddwl mai pobl cefn gwlad sydd ora ym mhob agwedd ar bob dim erioed, a bod pobl y ddinas jyst ddim yn ei “dallt” hi ... ac os dachi ddim yn dallt be dwi’n ei feddwl wrth hynna, dachi o’r ddinas). Na, ddim sôn am y cyfryw bethau ydw i ond y teimlad ‘na.

Mi gymrodd, yn llythrennol, flynyddoedd imi amgyffred yn union yr hyn a deimlais. P’un ai’n cerdded o amgylch y lle yn sbïo ar yr adar neu’n prynu fodca a Llais Ogwan o Londis roedd y teimlad yno. Mae o arna i rŵan yn fy ystafell wely yn Nhyddyn Canol, ond nid yn Stryd Machen. Mae o i’w gael yn y Siôr, ond nid yn y Cornwall.

Perthyn ydi’r teimlad. Ac mae perthyn yn beth cynhenid, anesboniadwy y mae pob dyn yn erfyn amdano. A phan deimlo rhywun berthyn mi deimlo’n gyflawn. Ac felly dwi’n ei deimlo yn Rachub fach. A dyma pam dwi’n blogio. A dyma pam y bydd ‘na nofel ryw ddydd (rhag ofn i chi fy ngweld mewn ugain mlynedd a dweud “ble mae’r nofel ‘ma ta?” dyma ymwadiad - ddywedish i ‘rioed y câi ei chyhoeddi). A digon o straeon byrion. Ac efallai ambell gerdd.

 

Pentref digyffelyb

            ydyw Rachub,
Mae’n well na Thregarth -
            y mae hwnnw’n warth.

 

Oce – dim cerddi. Dwi’n addo.

Isetholiad Môn - rhagolwg

Tydw  i ddim am fynd i ddadansoddi gyrfa wleidyddol Ieuan Wyn Jones yn y blogiad hwn. Bydd cenedlaetholwyr yn sicr yn rhanedig eu barn ar ei gyfraniad at wleidyddiaeth Cymru a Phlaid Cymru. Er iddo arwain y Blaid i fod yn rhan o lywodraeth am y tro cyntaf erioed, a fydd yn cael ei ystyried yn beth cadarnhaol ar y cyfan pan ddadansoddir y cyfnod hwnnw ymhen rhai blynyddoedd, roedd degawd cyntaf yr 21ain ganrif yn un a nodweddwyd gan drai’r Blaid oddi ar 1999. Tuedd sydd, ymddengys, yn dal heb ildio’n llwyr.

Ta waeth, mae gan IWJ ei rinweddau ond ni fyddwn erioed wedi ystyried craffter gwleidyddol yn un ohonynt. Serch hynny, dwi’n tueddu i feddwl fod ei benderfyniad i sefyll i lawr ym Môn gan arwain y ffordd at isetholiad yn un craff. Mi egluraf pam.

Nid oes yn rhaid imi adrodd hanes gwleidyddol Môn i unrhyw un sydd yn darllen hwn, ond fe wyddoch fod pobl Môn yn licio’u cynrychiolwyr cyfredol ar y cyfan. Y tro diwethaf i aelod seneddol/cynulliad cyfredol golli ar yr Ynys oedd 1951 – ers hynny, yr unig ffordd y collasai plaid yma oedd drwy newid  ymgeisydd.

Dwi’n tueddu i feddwl drwy gynnal isetholiad y bydd gan Blaid Cymru fantais yn hyn o beth. Fe’i gwelir o hyd fel deiliad y sedd, ac mae’n haws amddiffyn sedd na’i chipio beth bynnag. Mantais Plaid Cymru felly.

Rhaid hefyd nodi bod Plaid Cymru wedi – ar ôl degawd o geisio – sortio’i hun allan ar Fôn. Y mae’r drefniadaeth yn dda, a gwnaeth y Blaid gystal ag y gallai fod wedi yn yr etholiadau lleol diweddar. Er i ambell un fynegi siom nad enillodd fwy o seddi, ac i bawb ohonom ryfeddu braidd ar naïfrwydd/twpdra’r Blaid yn dilyn yr etholiad, roedd yn enillydd clir. Roedd iddi seiliau cadarn eto ar Fôn.

Gair i gall – ni all rhywun ddarllen gormod i ganlyniadau etholiadau lleol ar y cyfan. Mae dweud bod Plaid Cymru yn siŵr o ennill yr isetholiad yn seiliedig ar etholiadau cyngor yr un mor dwp â dweud bod UKIP yn dirywio ledled Cymru am ei bod wedi gwneud yn wael ym Môn. Ond yn yr achos hwn mae’n bosibl bod yr etholiadau cyngor yn fwy arwyddocaol nag y bydden nhw fel arfer, a hynny yn syml oherwydd agosrwydd y ddau etholiad at ei gilydd. Mae momentwm yn beth peryg.

Mewn theori, hefyd, dylai etholiad Cynulliad fod yn dir mwy ffrwythlon i Blaid Cymru nag etholiad San Steffan. Ond mi fuaswn i’n rhoi cyngor caredig fan hyn nad dyma’r achos yn llwyr. Y gwir plaen ydi, ers 1999, mae patrymau pleidleisio etholiadau Cynulliad a San Steffan wedi dechrau bod yn gymharol debyg i’w gilydd. Mae gan Blaid Cymru fantais mewn etholiadau Cynulliad, ond dydi hi ddim yn fantais enfawr. Ystyriwch hyn: yn etholiad San Steffan 2010 enillodd Plaid Cymru 9,029 o bleidleisiau. Flwyddyn yn ddiweddarach, yn etholiadau’r Cynulliad, enillodd 9,969 o bleidleisiau. Dydi o ddim yn wahaniaeth rhyfeddol.

Felly, yn gryno, dydi’r ffaith fod isetholiad Cynulliad, yn hytrach nag isetholiad San Steffan, ar y gorwel, ddim yn fanteisiol tu hwnt. Ac fel y gwelir yn gyson, yr hyn sy’n digwydd yn San Steffan sy’n dylanwadu ar bleidleisiau pobl mewn bron pob etholiad arall ar lefel is. Mantais Llafur felly?

Llafur ydi’r unig blaid sy’n her wirioneddol i Blaid Cymru yn yr isetholiad (af i ddim i oblygiadau ymgeisyddiaeth bosibl Peter Rogers yma). Ond mae wedi dod i’r amlwg fod Llafur mewn cryn lanast ym Môn. Ni ellir anwybyddu’r etholiad trychinebus a gafodd ddeufis nôl, nac ychwaith y ffaith nad ydi Llafur wedi gwneud yn well na 3ydd mewn unrhyw etholiad Cynulliad yma. Dydi Llafur Môn ddim yn y sefyllfa gryfaf ar hyn o bryd. A, hyd y gwelaf i, dydi Llafur ddim yn gwneud gystal yn y polau ag y dylai fod yn ei wneud. Gweddol, go lew, ar y gorau ydi’r arolygon barn iddi.

Ond – gyda Llafur sedd yn fyr o fwyafrif ym Mae Caerdydd – bydd Llafur yn ymdrechu’n galed yma y tro hwn.  Ac mi fydd yr hyn sy’n digwydd yn San Steffan yn fanteisiol iddi. Dwi’n amau a fydd yn ddigon o fantais, ond er hynny rhaid wynebu un gwirionedd anghysurus: does dim angen trefniadaeth nag ymgyrch dda ar Lafur i wneud yn dda mewn seddi yng Nghymru. Tair sedd yn unig – Dwyfor Meirionnydd, Ceredigion a Threfaldwyn – sydd yn gyfan gwbl tu hwnt i afael Llafur yng Nghymru. Dydi Môn yn sicr iawn ddim yn y categori hwn.

Os hoffech astudiaeth achos roedd etholiad Arfon yn 2010 yn un berffaith. Ar yr un ochr roedd gan Blaid Cymru AS cyfredol, aelodaeth gref, ymgyrch gadarn, ymgyrchwyr brwd a niferus a chyllid digonol. Doedd gan Lafur yr un o’r rhain, heb sôn am y ffaith fod y blaid ar fin colli etholiad dan arweinyddiaeth anobeithiol Gordon Brown.  Ac eto, nid oedd ond fil a hanner o bleidleisiau rhwng y ddwy blaid pan ddaeth noson y cyfrif.

Ysywaeth, gwirionedd y sefyllfa wleidyddol yng Nghymru benbaladr bron â bod ydi nad oes angen i Lafur wneud fawr ddim i wneud yn dda mewn etholiad. Serch hynny, mi fentraf ddweud mai prin ydi’r rhai sy’n meddwl o ddifrif fod Llafur am ennill yr isetholiad pan ddaw. Po gyntaf y gwaethaf.

Un ffactor arall sy’n rhaid ei drafod – er na chynigia i sylwadau ar neb – ydi ymgeiswyr. Un o wendidau mawrion Plaid Cymru ym Môn ers blynyddoedd maith ydi dewis ymgeiswyr gwan, anaddas i ymladd etholiadau. Yn wir, heb isio bod yn gas, mi fentrwn i ddweud fod y dewisiadau a gafwyd ers 2001 wedi ymylu ar drychinebus. Rŵan, does gen i ddim syniad pwy fydd y rhai a fydd yn cynnig eu henwau i ennill Môn, yn sicr nid yn rhengoedd Llafur, ond dyma chi sedd lle mae’r ymgeisydd yn bwysicach na’r arfer. Os dewisa unrhyw blaid y person anghywir mae o wedi canu arni ar Fôn.

Ond i grynhoi, roedd penderfyniad IWJ yn un craff. Mae gan Blaid Cymru’r fantais yma ar hyn o bryd, a dwi’n tybio waeth beth fo’r sefyllfa wleidyddol yn 2016 y byddai’n anoddach iddi ennill Ynys Môn bryd hynny nag y bydd ar hyn o bryd. Ac eto, mae ennill yn hanfodol. Os na fydd beryg y bydd yn rhaid aros oes nes ennill yma eto – yn achos Ynys Môn, yn llythrennol!

Ysbytai Cymru

Tydw i ddim yn un am fynd i ‘sbyty i weld neb achos does gen i fawr ddim i ddweud wrth neb yn ‘sbyty blaw am ofyn sut maen nhw (sef ‘sâl’) a dweud bod y tywydd yn afiach a bod telifishyn yn wael ar y funud.  Ond mae’n rhaid pan fo Grandad i mewn achos dyna sy’n rhaid, ond o leiaf does neb arall yn licio mynd i ‘sbyty ychwaith a phan fydd pobol yn mynd i ‘sbyty i weld rhywun debyg y bydd ‘na rywun arall yno hefyd a beth sy’n digwydd ydi y byddan nhw’n siarad ymysg ei gilydd gan eu bod heb weld ei gilydd ers talwm ac yna’n anwybyddu’r claf druan, felly ni chaiff hwnnw fawr o gwmni gan neb beth bynnag er gwaethaf yr ymweliad.

Felly roedd yno dair chwaer yno ‘di galw heibio ‘run pryd i weld gŵr Nain. Un arw ydi Nain erioed sy’n mynnu bod Grandad yn rhoi sws iddi pan ddaw yno, er nad ydi o isio mewn difri, ac yna’n ista yno’n pwdu am ei fod o’n sâl a ddim yn cynnig unrhyw gysur eithr syllu’n flin ar y dyn drws nesa’ sy’n tagu bobmathia. Ta waeth roedd Anti Betty ‘di dod ag Anti Nel i mewn. Doedd Grandad ddim yn or-hapus fod Anti Nel yn dod draw achos mae Anti Nel yn gweiddi achos mae hi flwyddyn yn hŷn nag yntau a ddim yn clywed dim, sy’n ei gwneud yn hawdd iawn i bawb o’i hamgylch ddweud “mae hon yn drysu eto”. Hi ydi’r hynaf o ferched tylwyth Pros Kairon Llansadwrn ac maen nhw i gyd ar y cyfan yn hen ferched blin, a Nain y fwyaf blin o’u plith. Mae gan Nel gath ac mae hi’n mynd â hi rownd Bangor am dro ar dennyn.

Anti Betty, yr ieuengaf o’r tylwyth, ddaeth â hi yno, ac mae Anti Betty yn wahanol i’r lleill o enethod y fferm achos dydi Anti Betty ddim yn flin nac yn gas ond bob amser yn chwerthin. Felly mi fûm innau a Betty yn chwerthin yn hapus braf yn yr ysbyty â’n gilydd a hithau’n ailadrodd y stori pan syrthiais i off y beic ym Methel. Bydd yn hoffi’r stori hon er mai brawddeg yn unig ydi hi.

Ta waeth pan mae Nel a Nain yn dechrau siarad maen nhw’n mwydro a ‘sneb yn dallt dim am beth maen nhw’n siarad. Mi oedd Nain yn dweud wrth Betty bod ‘na bobl ym Mhatagonia sy’n gwybod pwy ydw i, yr Hogyn o Rachub, a bod ‘na hysbyseb amdana i wedi bod mewn caffi ym Mangor (a wir i chi, dyma ddywedodd Nain, toes ‘na ddim clwydda ar y blog hwn byth) a doeddwn i ddim yn dallt, a doedd Betty fawr callach, ond mi dorrodd Nel ar draws i sôn am dwthpics oedd hi wedi’u prynu felly ddysgais i ddim yr hyn a geisiodd Nain ei gyfleu. Ond mae’n hysbys yn ein teulu ni bod Nel yn defnyddio twthpics. Mae gen innau dwthpics yn tŷ ‘cw yng Nghaerdydd ond tydw i ddim yn defnyddio fawr ddim arnyn nhw, felly tydw i ac Anti Nel ddim ‘run peth o ran hynny.

Doedd hi fawr o syndod bod Grandad bron â chysgu felly roedd yn rhaid ei adael a mynd i gaffi ‘Sbyty Gwynedd. Brynodd Betty goffi i bawb. Ges innau gappuchino. Cafodd Nel bot o de, ond fedr Nel ddim gweld yn dda ac roedd hanner y te yn y soser ganddi ac roedd Nain yn gwneud y stumiau rhyfeddaf arni. ‘Sneb yn gwneud stumiau cas yn well na Nain pan fydd isio.

Mi ddywedodd Betty wrth Nel yn sdrêt fod angen carped newydd arni’n lownj ‘cw, ac roedd Nel i weld yn cîn ond am bod hi’n methu â chlywed yn dda roedd yn rhaid i Nain weiddi arni yr hyn ddywedodd Betty dros y caffi “Mae gin Betty bishyn o garped i chdi, tisho fo neu ddim?” meddai. “Wel dwi’m yn gwybod,” gwaeddodd Nel yn ei hôl. Mi ddywedodd Betty am y pishyn carped a’i fod yn neis ac y deuai rywfaint draw i Nel weld. Mae Nel ‘di prynu soffa ddrud newydd felly bydd yn rhaid iddi symud mymryn ar y dodrefn yn lownj beth bynnag, “ac mi gei di’r carped bryd hynny,” meddai Nain, “mi gei di gadw cadair i chdi wylio telifishyn yno tra eu bod nhw’n neud y peth a symud dodrafn arall i gyd am ddiwrnod”. “Nadw, dwi’m yn neud hynna yn f’oed i,” meddai Nel wrthi’n benderfynol. Gollais i rywfaint ar y sgwrs ar ôl hynny, gan droi’r siwgr i mewn i’m cappuchino yn araf, araf.

“Wn i ddim pam fod hi ‘di prynu soffa mor ddrud yn ei hoed hi beth bynnag,” dywedodd Nain wrthyf ar ôl inni ffarwelio â nhw.

Roedd Nain mewn tymer digon gwael achos dim ond Gaviscon roddodd y doctor iddi yn gynharach y diwrnod hwnnw at ei chest hi. Nid hi yn unig sy’n y wôrs, fel y dywedan nhw, achos mae gan y chwaer wddw giami hefyd. Ddywedais hi wrthi, wrth fynd â Nain adra, y gwnâi bach o glorofform fyd o les iddi. Corsadol, fe’m cywirodd, nid clorofform. Ond tydw i ddim yn athronydd nac ydw?

Bu’n ddiwrnod hir ac ro’n i’n edrych ymlaen i fynd adra ond mae Nain yn blydi niwsans ar ei gorau ac fe’m gorchmynnwyd ganddi i fynd i Spar Llandegfan i nôl tri thomato a Daily Post. “Tydw i ddim isio bod yn niwsans,” meddai ond mi ydw i’n nabod Nain a does gan Nain uffar o ddim ots am fod yn boen yn din i neb.

Ond dyna ydio de, fel y dywed pobl ddim sy ddim yn rhy siŵr at beth y maen nhw’n ei gyfeirio.

Hen, hen graith

Mae ‘na rai creithiau yn ddyfnach na’i gilydd, a phrin bod llawer o ardaloedd lle mae’r hen greithiau’n aros yn y cof gyhyd â Dyffryn Ogwen. Eleni mae’n 110 o flynyddoedd ers diwedd y Streic Fawr. Does neb byw a gofia hi erbyn hyn, ond os gwn un peth am bobl fy Nyffryn i y peth hwnnw ydi eu bod nhw’n frogarwyr ffyrnig. Mae gan How Gets falchder enfawr yn eu hardal a’u treftadaeth, a hyd heddiw, hyd yn oed ymhlith fy nghenhedlaeth i, a phobl iau na fi (dwi’n mynd yn hen yn slo bach), mae’n hanfodol poeri ar ôl ynganu ‘Pennant’ neu ‘Arglwydd Penrhyn’.

Crëwyd craith ddofn, chwerw yn Nyffryn Ogwen ym 1900-3, a chanrif yn ddiweddarach, am ba reswm bynnag, mae’n dal ym meddyliau pobl y Dyffryn. Mae o fel petai pawb yn cofio’r Streic Fawr yn bersonol. Tydw i ddim yn gallu meddwl am lawer o ardaloedd sydd wedi dal eu gafael ar rywbeth penodol iddyn nhw o’r gorffennol pell mewn ffordd debyg. Bosib mai parhad y chwarel a’i thanio beunydd a’i phresenoldeb cyson sy’n cadw’r hen deimladau’n fyw. Wn i ddim.

Ond fel y dywedais, mae ‘na flas cas yn y geg o hyd pan sonnir am Arglwydd Penrhyn, ac yn benodol George Sholto Douglas Pennant, y ‘brenin y fro yn ei blas’ a oruchwyliasai’r Streic Fawr. Dydi’r teulu ddim yn byw yng Nghastell Penrhyn nac yng Nghymru mwyach, ond mae stâd y Penrhyn dal yn dirfeddiannwr helaeth yn yr ardal.

Roedd y cais cynllunio a gyflwynwyd i Gyngor Gwynedd i godi 69 o dai ym Maes Coetmor yn ddiweddar yn un digon hurt beth bynnag. Nid oes angen cynifer o dai ar Ddyffryn Ogwen pan fo eisoes 120 ar werth yn yr ardal – hyd yn oed os oes 20 o’r tai arfaethedig yn rhai fforddiadwy (llai na thraean). Yn gyffredinol yn yr ardaloedd Cymraeg, helpu pobl i allu fforddio tai sydd eisoes ar werth y dylem fod yn ei wneud yn hytrach na chodi tai.

Af i ddim i fanylion gwrthwynebu’r cais, mae nifer o rai da a dilys, ond wrth gwrs un o’r prif resymau ydi’r Gymraeg. Roedd canlyniadau cyfrifiad 2011 ar gyfer Dyffryn Ogwen yn galondid enfawr i mi, heb sôn am fod yn syndod mawr – gwelwyd cynnydd canrannol yn nifer y bobl a fedrai Gymraeg. Un bach iawn, ond tu allan i orbit Caernarfon, Dyffryn Ogwen oedd yr unig le yn y Fro a welodd gynnydd o gwbl.

Roedd hynny’n eithaf rhyfeddol. Mae’r Dyffryn o hyd yn un o gadarnleoedd yr iaith, hyd yn oed os ydi’r iaith ar lawr gwlad dan bwysau erchyll yno, ond nid y cynnydd ynddo’i hun oedd yn rhywbeth i’w groesawu. Dywed llawer am y Fro gyfoes fod Dyffryn Ogwen erbyn hyn ar ei ffin ddwyreiniol, i’r gogledd a’r dwyrain ohono mae Bangor a Llanfairfechan, sef dwy ardal Saesneg eu hiaith. Dyffryn Ogwen ydi’r ffin. Ydi, mae’r ffin wedi cyrraedd cadarnleoedd cryfaf y Gymraeg. Y peth gobeithiol a welwyd oedd y gall y Gymraeg sefydlogi hyd yn oed ar y ffin ieithyddol. Dydyn ni ddim yn gwneud popeth yn iawn yn Nyffryn Ogwen, ond mae ‘na rywbeth gwydn yno sydd yn, wel, iawn.

Beth fyddai ddim yn iawn fyddai cymeradwyo cais cynllunio o’r fath. Byddai’n ergyd drom i’r Gymraeg ym Methesda. Ni ddeuai’r rhan fwyaf o’r trigolion newydd o’r cylch, ac mae’n deg iawn rhesymegu mai Saesneg fyddai iaith llawer ohonynt. Efallai nad mwyafrif, hyd yn oed, ond byddai llenwi 30-40 o dai newydd gyda phobl ddi-Gymraeg yn y Dyffryn yn ddigon i lusgo’r iaith ar ei lawr.

Beth a wnelo hynny â theulu Pennant felly, meddech chwi? Ddyweda i wrthych. Er eu bod bellach yn byw yn Swydd Amwythig, teulu Pennant sydd bia’r tir ac sydd eisiau codi tai yno – dros 70% ohonynt ddim yn rhai fforddiadwy. Oni fu chwalu Ogwen unwaith yn ddigon i’r teulu, maent eto’n ceisio gwneud hynny ganrif wedi’r chwalfa fawr. Does ryfedd bod o hyd gasineb dwfn atynt yn y dyffryn.

Rhaid pwysleisio nad ydi’r cais eto wedi’i dderbyn. Alla i ond â gobeithio na chaiff ei dderbyn; a dweud y gwir oni fo gweinyddiaeth Gwynedd am fradychu pobl Dyffryn Ogwen yn llwyr alla i ddim gweld y cais yn cael ei gymeradwyo o gwbl. Ond mae o dal yn fy mhoeni i, ac nifer o bobl eraill yn y Dyffryn, o bob oed ac o bob math.

Os ydych chi’n byw yn Nyffryn Ogwen neu â Dyffryn Ogwen yn agos at eich calon, gallwch gyflwyno sylwadau ar y cais yma.

Arferai W.J. Parry fyw yng Nghoetmor – un o arwyr byd chwarela’r gogledd. Disgrifiodd yntau yn ei hunangofiant ddod i gysylltiad â George Sholto:

Yn y fan, clywn Colonel Pennant yn galw arnaf,- "Parry, come back. Call the men back...Tell them that he is my son and heir, George." Wedi cyfieithu hyn iddynt, ychwanegodd,-"Tell them to beware not to offend George, for if they do he will never forgive, he can never forgive." Wedi i mi gyfieithu hyn drachefn i'r dynion, troes Colonel Pennant at y mab, yr hwn oedd yn edrych allan drwy y ffenestr, a'i gefn atom, a dywedod,- "It is so George, is it not?. Edrychodd ytau dros ei ysgwydd, heb droi ac atebodd, "Let them try, and they will see

 
Tydi rhai pethau byth yn newid, nac ydyn?

Blynyddoedd nesaf UKIP

Felly beth wnewch chi o UKIP ddydd Iau? Y gwir ydi, licio fo neu ddim, wnaeth UKIP yn well na’r disgwyl – a dweud y gwir, mi gafodd y blaid etholiad da iawn. Dyna ddiwedd y gân, waeth inni heb â meddwl fel arall. Dwi’n rhyw dybio petaem ni wedi cael etholiad ym mhob un o awdurdodau lleol Cymru, y buasai UKIP wedi gwneud yn dda yn y rheini hefyd a chael canran barchus o’r bleidlais. Llai nag yn Lloegr, ond parchus – a hynny er gwaethaf ei pherfformiad sâl ar Ynys Môn.

Ond pwy ddylai mewn difrif boeni am dwf y blaid?

Alla i ddim ategu fawr fwy at yr hyn sydd wedi’i ddweud a’i ysgrifennu eisoes. Wrth gwrs, y Ceidwadwyr fyddai’r collwyr mwyaf. Byddai UKIP yn eu hatal nhw rhag ennill seddi ac yn peri iddynt golli nifer o rai eraill. Yn wir, fe allai’r Ceidwadwyr gael cweir a hanner oherwydd llwyddiant UKIP ... byddai tua 10% ledled Prydain i’r blaid yn farwol i obeithion y Ceidwadwyr o ddal eu gafael ar rym yn San Steffan.

Wrth gwrs, oherwydd natur y system bleidleisio, mae’n annhebygol ar hyn o bryd y gwelwn ASau UKIP o gwbl ... efallai y gall Nigel Farage ennill sedd os dewisa’r un gywir i’w chystadlu ond hyd yn oed petai’r blaid yn sicrhau’r un lefel o gefnogaeth a gafodd ddydd Iau mewn etholiad cyffredinol, prin y byddai’n ildio mwy na llond llaw o seddi iddi.

Ond daeth un peth hefyd i’r amlwg ddydd Iau, ond rhywbeth nad yw wedi cael dyledus sylw. Ni ddaeth holl bleidleisiau UKIP o du Ceidwadwyr. Yn wir, does dim amheuaeth bod perfformiad UKIP wedi atal Llafur rhag ennill degau o seddi ledled y wlad, os nad mwy. Pam hynny, meddech chi, â Llafur ac UKIP mor wahanol i’w gilydd?

Byddai’r etholiadau wedi bod yn ddiddorol eithriadol pe cynhelid etholiadau mewn cadarnleoedd Llafur, ac mi dybiaf y buasem wedi gweld twf i UKIP yn yr ardaloedd hynny hefyd. Nid i’r un graddau, ond mi fyddai twf a haeddai sylw.

Mi egluraf pam. Tan ychydig ddegawdau yn ôl roedd ‘na fath o bleidleisiwr sy’n brin eithriadol bellach – mae ‘nhaid yn un ohonynt ond mae yntau’n ei 80au erbyn hyn ... y Tori dosbarth gweithiol. Llwyddodd y Ceidwadwyr i golli’r bleidlais hon tua’r 70au ac yn sicr yn yr 80au, a phrin y bodolai o gwbl erbyn y 90au. I bob pwrpas natur y bleidlais hon ydi pobl dosbarth gweithiol sy’n tueddu at bolisïau asgell dde ar nifer o faterion ... efallai bod mwy ‘traddodiadol’ yn ddisgrifiad gwell nag ‘asgell dde’. Yn sicr o blith y garfan hon y denodd BNP bleidleisiau ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae UKIP yn gwneud hynny rŵan.

Er, mi fyddwn i’n pwysleisio, yn wahanol i rai pobl swnllyd, tydw i ddim yn meddwl bod UKIP yn ‘BNP parchus’ o gwbl – tydi UKIP, er gwaetha’r ffaith ei bod yn blaid boncyrs i raddau helaeth, ddim yn blaid hiliol fel yw’r BNP, a tydi gwrthwynebu mewnfudo ar raddfa fawr ddim yn hiliol chwaith. Dylai rhai cenedlaetholwyr Cymreig sy’n cwyno am lefel y mewnfudo i’r Fro Gymraeg gofio hynny. Un o broblemau cenedlaetholwyr yng Nghymru ydi NAD ydyn nhw’n cwyno am y peth.

Ta waeth, erbyn heddiw mae’r Tori dosbarth gweithiol yn beth prin ar y diawl mewn termau etholiadol OND mae ‘na ddigonedd o bobl dosbarth gweithiol sydd i’r dde o bleidiau fel Plaid Cymru neu Lafur, yn benodol efallai ar faterion cymdeithasol yn fwy nag ar faterion economaidd. A rhywsut, mae rhywun yn amgyffred fod UKIP yn gartref digon naturiol i’r bobl hyn – dyma, gyda llaw, etholwyr sydd y dyddiau hyn naill ai’n pleidleisio i Lafur o arfer, neu’n rhai o’r miliynau o bobl dosbarth gweithiol sydd wedi troi eu cefn ar y broses etholiadol yn gyfan gwbl. Pobl ydyn nhw a fyddai’n uniaethu â phlaid Geidwadol 40 mlynedd yn ôl ond nid un heddiw (o ganlyniad i Magi Thatcher yn fwy na dim ... fe lwyddodd hithau i newid y Ceidwadwyr lawn cymaint ag y llwyddodd i newid y sbectrwm gwleidyddol cyfan, a Phrydain fel gwlad).

Tydi o ddim yn gymhariaeth uniongyrchol ; mae UKIP yn ffactor digon rhyfedd yng ngwleidyddiaeth Prydain achos dydi hi ddim ar yr un sbectrwm gwleidyddol â’r pleidiau eraill. Mae ei gosod i’r dde o’r Ceidwadwyr yn orsymleiddio enfawr. Os ydych chi eisiau cymharu UKIP â phlaid arall mae’r dewis amlwg y tu hwnt i Fôr yr Iwerydd ar ffurf y blaid Weriniaethol – plaid ‘libertaraidd’ ydi UKIP.

Amser a ddengys a yw Prydain yn barod am blaid o’r fath yn y prif ffrwd. Dwi’n amgyffred ar ôl ennill etholiadau Ewrop yn 2014 – sy’n edrych yn debygol mi dybiaf – y caiff UKIP etholiad siomedig ar y cyfan yn 2015 (h.y. o ran nifer yr ASau a enilla), ac y bydd yn agor y drws i lywodraeth Lafur ar ryw ffurf neu’i gilydd. Wedyn bydd yr hwyl go iawn yn dechrau os bydd y Ceidwadwyr am yddfau ei gilydd a’r dde Brydeinig yn rhanedig fel nas gwelwyd o’r blaen. A hefyd, wrth gwrs, bydd Llafur mewn sefyllfa anodd, yn gorfod delio ag economi a fydd o hyd yn ansefydlog, a hynny gydag arweinydd sydd eisoes wedi profi ei hun braidd yn aneffeithiol.

Bosib bryd hynny y bydd sefyllfa UKIP yn cryfhau, yn sicr os bydd y Ceidwadwyr yn rhanedig, ac na fydd o hyd refferendwm wedi’i gynnal ar fater Ewrop. Ond prin y gallwch gynnal y math hwnnw o fomentwm heb unrhyw ASau o gwbl, a ffrwtian hyd diffodd o bosibl yw ffawd y blaid – er tydw i’m yn dweud hynny â sicrwydd.

Ond yr her i UKIP ydi nid gwasgu ar y bleidlais Geidwadol draddodiadol, eithr hudo’r Torïaid dosbarth gweithiol ‘traddodiadol’, sydd fel y dywedais, erbyn hyn yn Llafurwyr neu’n apathetig.

Anodd yw dychmygu y bydd y blaid yn llwyddo i wneud hynny’n ddigonol i fod yn rym ar lefel San Steffan. Os oes mae hi, gallai geiriau Farage fod etholiadau ddydd Iau yn ‘game changer’ fod wedi taro’r hoelen ar ei phen.

Bro Siarad a Bro Sgiliau

Mae 'na rai pobl yn anghytuno â'r datganiad "mae 'na ardal Gymraeg graidd yn bodoli" (sef, wrth gwrs, y Fro Gymraeg) gan licio mynnu, fel y dywedodd rhywun imi o'r blaen, "mae Caerdydd yn rhan o'r Fro Gymraeg erbyn hyn!"

Tydw i ddim am ddadlau am ba mor angenrheidiol ydi Bro Gymraeg yn y blogiad hwn o gwbl - fel y gwyddoch, dwi o'r farn ei bod yn hanfodol i ddyfodol yr iaith. Ac mae rhai pobl yn meddwl nad ydi hi'n bwysig o gwbl. Na, y cyfan dwisho neud ydi dangos dau fap i chi.

Dyma ddau fap. Yn y cyntaf, coch tywyll yw 70%, coch yw 50%, oren yw traean a melyn yw 20%.
Y cyntaf ydi, yn syml, 'gallu siarad Cymraeg'.

Byddai rhywun yn disgwyl i'r 'Fro Sgiliau' fod yn llai daearyddol ei naws - hynny ydi y byddai pocedi i'w cael y tu allan i'r ardal graidd yn y map uchod, ond wele'r Fro Sgiliau...

(coch tywyll 70%; coch 50%; oren 40%; melyn 30%)

Mae hwn yn eithaf rhyfeddol - hyd yn oed o ran sgiliau yn y Gymraeg mae 'na ardal bendant iawn a rhaniad gorllewin-dwyrain (gan mwyaf) gyda dim pocedi o bwys - a dim o gwbl yn y de-ddwyrain. Hynny ydi, mae o hyd ffin glir iawn iawn rhwng y Fro Gymraeg draddodiadol a'r ardaloedd di-Gymraeg o ran gallu ieithyddol, hyd yn oed pan fyddwch chi'n cynnwys ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn wan (sef dim ond 30% â sgiliau yn y Gymraeg - nid 'siaradwyr' cofiwch)

Tydw i'm am ddadansoddi dim o ran hyn, ond tuedda i awgrymu bod Cymru o hyd yn wlad ranedig o ran gallu ieithyddol, a ddengys yn glir nid o ran y Fro Gymraeg ei hun, ond y Fro Sgiliau.

Magi lwyddodd

Y broblem efo pobl sy’n cwyno am bobl sy’n cymryd y moral high ground ydi eu bod nhw’n gwybod go iawn mai yn y fan honno y dylen nhw fod hefyd. Felly tydw i ddim am fod yn boblogaidd iawn am y llith ganlynol. Ond does fawr o ots gen i am hynny. 

 

Mi geisiaf fod yn gryno, serch hynny. Fe wyddoch mai am Fagi y bydda i’n sôn yn y blogiad hwn. Tydw i ddim am amddiffyn Magi, afraid dweud. Tydw i ddim ychwaith yn coelio’n ddieithriad na ddylid siarad yn ddrwg am y meirw. Roedd Magi yn ddynes ffiaidd. ‘Sdim pwynt imi ymhelaethu ar hynny – os ydych chi’n darllen hwn debyg ein bod yn gytûn ein barn arni. Er na fedra i helpu â theimlo edmygedd amharod iawn am ei phenderfyniad hi, fel gwleidydd roedd Magi yn wrthun imi.

Tydw i’n sicr ddim efo ots bod Magi wedi marw.

Ond tydw i’n sicr ddim yn dathlu.

Na, fedr rhywun f’oed i ac o’m cefndir i ddim llwyr amgyffred â Thatcheriaeth yn ei hysblander erchyll, ddim i’r graddau â rhai pobl yn sicr. Does dim yn bod â chasáu Thatcher am yr hyn a wnaeth, chwaith, o ystyried nid o reidrwydd yr hyn a wnaeth, ond y ffordd y’i gwnaeth. Does dim yn bod efo dweud ei bod yn hen gont er ei bod newydd farw, chwaith. Mi oedd hi.

Ond fedra i ddim, nid gronyn yn fy mod, ddathlu marwolaeth unrhyw unigolyn waeth pa mor afiach, ffiaidd (nodwch eich ansoddeiriau’ch hyn os mynnwch) oedden nhw.  A does dim lot o bethau ychwaith yn fy ngwneud i mor wirioneddol anghyfforddus i’m craidd. Mae’n anodd gen i goelio fy mod i’n lleiafrif yn hynny o beth – hyd yn oed yng Nghymru – ond mae meddwl fy mod i yn peri mymryn o fraw imi. Fel y gwelwch o ffynonellau fel Twitter, Facebook, ond hefyd efallai yn eich gweithle neu wrth siarad â ffrind, mae ‘na lot o bobl sy’n hapus bod Magi Thatcher wedi marw. Tydi ymhyfrydu ddim yn air rhy cryf, chwaith. Maen nhw’n falch ei bod yn farw. Rhyngddon nhw â’u pethau, amwni.

Es i fanylder mawr wrth gloi jyst rŵan,  cyn ceisio cronni popeth yn baragraff. A dyma’r diweddglo ar ei gryno ffurf.

Thatcher greodd ein cymdeithas fodern ym Mhrydain, ac i raddau mawr mae’n unigol nid cymunedol, yn anofalgar, yn faterol eithriadol, yn coelio bod popeth heb werth ariannol yn ddiwerth, ac mewn ffordd ryfedd – yn gas. Wedi'r cyfan, dyma'r gymdeithas lle nad oes dim sanctaidd mwyach, gan gynnwys bywyd. Yn syml, hi feithrinodd gymdeithas lle daethai’n dderbyniol i ddathlu marwolaeth rhywun; ac yn digwydd bod hefyd ei marwolaeth hi. Teg dweud felly ei bod yn iawn dathlu marwolaeth Magi Thatcher, achos hi â'n harweiniodd ni at y fan hon, at y gymdeithas hon, a’i gwnaeth yn iawn gwneud hynny. Ond cofier drwy wneud hynny mae ‘na un gwirionedd, sydd imi o leiaf, yn iasoer. Mae’n dangos mai Magi lwyddodd.

Bro Gymraeg 1991 a 2011

Ymddiheuraf ymlaen llaw am graprwydd y lluniau isod ond dydw i heb weld map sy'n dangos yn syml yr ardaloedd lle mae 50% neu fwy yn medru Cymraeg.

Dyma 1991 (o lyfr Y Celtiaid John Davies)

Dyma (a wnaed gen i ar Paint - felly unwaith eto maddeuwch y craprwydd) Bro Gymraeg 2011 - dim ond ugain mlynedd yn ddiweddarach chwi gofiwch (a hefyd nad ydyn nhw cyfateb yn unfath â data 1991 y llun uchod, mi dybiaf)

Mae'r newid yn y de-orllewin yn syfrdanol, ond wele hefyd newid enfawr yng ngogledd Powys. Wrth gwrs, mae hanesion gwahanol i bob ward, ond mae o dal yn ddirywiad cyflym iawn o fewn dim ond 20 mlynedd.

Ond, JYST ER HWYL COFIWCH, dyma'r Fro Gymraeg 'Sgiliau' - sef pobl efo o leiaf un sgil yn y Gymraeg.

Dyma ddarlun mwy cadarnhaol - ond i ba raddau? Tybed ai'r duedd ydi bod pobl yn mynd o ddweud eu bod yn siarad Cymraeg, i ddweud bod ganddil sgil yn y Gymraeg (e.e. gallu ei deall) i ddweud na fedran nhw mo'i deall o gwbl?